miércoles, 13 de enero de 2010

CUENTOS QUECHUAS

QORI CHUJCHITA

Uj kuti karqa uj runa montepi. Sapitan kausakorqa chay ukhupi, mikhorqataj tukuy ima pescaditosta, k’ita animalesta ima.

Tiaporqa uj llakiynin paypata: chanta rikhurerqa uj t’usunpi, ankusnin ukhupi, uj jatun bola. Chay jatun bola sapa dia wiñaj, wiñaj. Pay qhawakoj "kuchurparisaj, kuchurparisaj" nispa nin; Jina "kuchurparisaj" nisaspalla, ujllata uj dia kuchurparikun. Chaymantataj, uj wawita llojsimun, uña wawita puka umitayoj. Kayqa llojsimojtin, pay lliuwta mancharikorqa, wawatataj chaypi saqerparin waqasajta.

Chaypacha pasasarqa uj kuntur. Wawata rikuspataj, oqharin, thapanman apakapun. Chaypitaj wawataqa uywakun. Suamun mayuspi t’ajsasqankumanta p’achitasta, chaywan uywan, cabrataj ñuñuchin, chaywan kakun wawaqa.

Jatunña kasajtin, uj runa rikorqa wawata, jatuntaña. Qhatikun. Qhatikuytawankama, parlapayan kunturpaj wawantaqa. Lliuwjri qori chujchitayoj, qori! "Qori Chujchitapuni" sutichan kunturqa. Chaypi chay joven q’alá condesendin qori chujchitata. Sapa dia jamusqa "watukusqayki" nispa.

Uj kuti rispaqa, uj chujchitanta "kayjina k’achitupuni chujchayki!" nispa "lliphipasajtin", ujta orqhorparintaj apakapuntaj ari. "Ripullayña! Ripullayña! Tatay jamonqa, maqawanqa. Ripullayña!!" nispa nin Qori Chujchitaqa.

Chaymanta kunturqa chayamun thapanman. Qori Chujchita manchisqa suyaykun tatantaqa. Tatan kunturqa, jamuytawankama, q’alata chujchanta yupan. "Pitaj uj chujchitaykita orqosunki? Faltan uj chujcha!" nin. Chanta nintaj: "Mana, tatay, na…, orqhowan kay misiykipuni; pujllaspa ujta orqhorpariwan." "Imapaj valin!" nispa, tatan kuntur wañurparichin misitaqa. "Pajtataj! Ama pujllankichu misiswan!" "Ya, tatay." nispa nin. Chaymanta kuntur rin phawaspa mikhunata mask’aj.

Qhepan diata chayamullantaj jovenqa. "Imanasunkitaj?" nin. "Trataykuwan chujchitaymanta. "Misita aparparin" nispa nini. Misitapuni wañurparichin. "Kunantaj manaña misi kanchu, misituyqa!" "Ama waqaychu. Imanankitaj misitaqa? Ashqa misis tian tukuynejpeqa." nispa nin jovenqa. "Ama riychu! Jaku ripuna! Jaku ripuna!" nin. "Ay, tatay wañuchiwanqa." "Jaku ripuna!" nispa exigen, "Casarakusunchej!" nin Qori Chujchitata. Qori Chujchitaqa mana munanchu. Chaypitaj, jovenqa, umanta llujchisaspa, uj chujchitatawan orqorparin. "Ama oqhowaychu! Qorillaway, a!" "Kay uj chujchitatawan jallch’akusaj qanpata recuerdoykita." "Bueno." nispa nin.

Vuelta kuntur unaytawan chayamorqa. "Pitaj jamorqa? Kaypi rastros tian." "Mana ni pi jamunchu! Mana ni pi jamunchu!" nispa nin. "Pi jinasunki? Chujchaykitaj faltan, uj chujcha." nispa yupaspa nin. "Kay loroykipuni jinawan." nispa nin. Chantá lorota jap’iytawan, wañurparichin. "Ama ni piwan pujllankichu, niyki, pajtataj!" "Kunan piwan pujllasajri. q’ala wañurparichejtiykiri?" nispa nin. Chanta ripullantaj, "Ujtawanchus faltanqa uj chujchaykeqa!" nispa.

Qhepan diata kikillantataj uj chujchata suallan jovenqa Qori Chujchitamantaqa. Chaymanta chayamullantaj tatan. Monomanñataj culpan: "Monoykipuni jinawan. Uj laq’aspa, ashqa chujchasniyta qhasilla t’akarparichiwan." nispa nin tatantaqa. "Mana creyiykichu!" Chantá, "Ujtawan ni monos ni ima kanqachu, ujtawanchus chinkanqaqa." nispa, monotapis wañurparichin. Chayta niytawankama, ripun kuntur mikhunata apamoj.

Chaykama vuelta joven jamullantaj. Jamuytawankama, ujta Qori Chujchitataqa "Jaku ripuna!" nispa nin. "Maqawanqa ari. Amapuni! Amapuni!" nispa nin. Pusarikapunpuni Qoro Chujchitata jovenqa. Pusarikapuytawankama, mamasninman presentamun, tukuy ima.

Don Kunturqa q’alata wawanta mask’amun tukuynejtari. Mana tariyta atinchu. Waj partepiña mask’anñapuni waqaspa kunturqa. Maytaj? Tukuyta apurakuspa purin. Chayan chay wasiman: "Mana kaypichu! Mana kaypichu, mask’aypis!" nispa nin q’alata paytaj. Pakaykukusqanku troja ukhuman. Mana tarinchu. Ripullantaj Don Kunturqa. "Kaypipuni kanman pero." nispa nin.

Chantaqa vuelta kutimullantaj. Casaranayankupajña kasarqanku. Willarejtinku yacharqa ari wawanmantaqa. Chayaykamun "Lap’aj" nispa ujllata. Wawantataj wirkhiman q’umpuykarparisqanku uj patiopi. Don Kunturqa: "Qopuwaychej wawayta! Mana ni imá qowankichejchu. Qopuwaychej, qopuwaychej wawayta! Jina upirparisaj!" nin.

"Ujtawanchu jaku ripuna? Qori Chujchita, jaku ripuna!" nin. Mana kasunchu Qori Chujchaqa. Q’umpuriyasan chay urapi. Chaymantaqa nin: "Mana ripuy munanki chayqa, kunan upirparisqayki!" nin. Wirkhipataman wichariykuytawankama, kunturqa upirparin, ripuntaj.

Wirkhita desq’umpujtinkukama, Qori Chujchita manaña kasqachu, yawarllapiña wayt’akusasqa alma y cuerpollaña. Upirparisqa chay rato kunturqa. Jinapi Qori Chujchita wañupun. Uj pitaj chaypi qhepakun: chay jovenqa. Manaña ujtawan chanta ni pita munanchu.



VOCABULARIO

t’usu - pantorrilla

anku - nervio, tendón

lliuwta, lliuwjta - completamente

condesendiy - (cast.) complacer, contentar

tratay - reñir

qhasilla - sin motivo

tatas/mamas - padres

mask’aypis - aunque busque

lap’aj - sonido del batir de alas

-man q’umpuykuy - cubrir con algo volcado

upiy - sorber

desq’umpuy - (cast.) desvolcar (sinónimo: q’umpuray)

alma y cuerpollaña - (cast.) alma y cuerpo no más

wayt’ay - nadar

chay ratu - (cast.) inmediatamente



fuente: - cuento contado por Enriqueta Guzmán Salazar. Primera impresión: Taller Gráfico Portales, Cochabamba, 1982.



SUPAYPAJ WAWASNIN

Unay watas karqa uj llajtita kay Boliviapi. Chaypi tiakorqanku qheshwas. Chayqa uj chinkasqajina ukhu Boliviaj cheqanpi karqa. Pisi runas yacharqanku chay llajtita kasqanta. A vecnin vallunos ranqheros p’achas truekaj rej kanku.

Uj k’acha sipas karqa, oveja michej; Hilariontaj tatan sapa tutayayta rej taripaj k’ata wawanta. Payqa libre sajra runa karqa, amulaj warminta. Rumi sonqoyoj payqa manataj wawanta ni piwan parlachiyta munarqachu.

Uj p’unchay uj valluno ranqhero chayarqa chay llajtaman. Sipaswan munapayarqa. Paulino sutin. Qhaterqa oveja michej chayman. Tatantaj jap’erqorqa, wawantataj Catalinata ñaqha wañucherqa maqaspa. Wasiman pusaytawan, uj wasipi wisq’arqa, chaypitaj nerqa Hilarionqa tatan: "Ama ni jayk’aj llojsinkichu kaymanta, llojsinkichus wañuchisqayki maqaspa." Catalinaqa kharkatisan k’uchupi uma nanaywan q’ala maqasqa, manchikuspa tatan watejmanta maqananta ch’inmanta waqakusan. Tatan llojsiytawankama, kutiykamullantaj qarasta marq’arisqa, manchay phiña nin: "Kayta phushkanki. Ni imaman llojsinkichu jawaman" nispa "Kaypi mikhunki, kaypi ujyanki, kaypi puñunki. Ujtawan mana intí rikunkichu." Cataqa waqapullanpuni ch’inmanta. Hilarion llojsispa q’alata cerrojaykun, warmintataj nin: "Kay ventananta mikhunata jaywanki, yakutawan." Ventanapi saqerqa uj platu yaykunanpajjina. Sumajtataj encargaykun: "Ni imapaj llojsimonqachu ni jayk’aj; llojsimonqachus, qanta wañuchisqayki!" sumaj rabiasqa maqajjina. Warmin ch’inmanta waqallantaj wawanmanta llakikuspa. Diusmanta mañakun qhespichinanta, mikhunata jaywaspa waqaj Albertinaqa maman, Hilariontaj astawan rabiakun Albertinaj waqasqanmanta. Diataj amulaj warminta. "Juchayki qanpata" nispa.

Catarinaqa piensakoj sapa dia: "Imaynatachus kaymanta llojsiyman? Imaynallatachus chay Paulinowan tinkuyman? Ripuyman ujtawan mana uyayta rikunawanpaj kay tatay. Tukuy imaymanatataj p’eqeñakoj.

Uj tutataj rikhurin Paulino Catalina waqasajtin "Amaña waqaychu! Sapa dia jamusaj." nispa paytaj kusichisqa.

Chay diamantapacha rikhurej Paulinoqa ladunpi. Kinsa killaña pasan, payqa onqosqaña rikhurin, umacharikuntaj: "Maynintataj yaykumunman? Kayjina llavesqa kaneqa.

Ashqataña q’aytu morq’osta khuskarqa sapa dia, qhawarintaj q’aytu morq’osta: "Kay ch’isi cinturanman wataykusaj, qhawasajtaj maynintachus llojsipun." Jinatataj chay ch’isi cinturanman mayt’uykun uj q’aytuta. Paytataj puñuy jap’in. Q’ayantin paqarintaj q’aytu morq’oqa qhepakusqa uj kinsa brazada jinallaña, llojsisqataj ventana k’ajllunta. Ventana k’ajlloqa karqa maki morq’ojinalla, chayninta q’aytoqa risarqa. Payqa umacharikun: "Imaynata kayninta llojserqa? Kayjina asegurasqa, mana llojsiyta ni yaykuyta atinmanchu ni misiypis. Uj ratunmanta mamanta wajyarqa: "Mamáy, ama jinachu kay, llojsichiway, ari, kaymanta." nispa rogakorqa unayta. Albertinataj nerqa: "Ama, wawáy. Tatayki wañuchiwasun." Payqa rogakullanpuni, punkuta kicharikunankama, "Uj ratitu llojserqosaj" nispa, llojsin, q’aytuta q’ewispa rin, karuta. Unaysitumanta tarin q’aytoqa chinkakusqanta uj wayq’oman, chay ukhupitaj uj katari iskay umasniyoj qhorqorisasqa lump’ulla, qhorqorisasqa. Payqa mancharikuytawan, q’aytuta p’itirpariytawankama, apuraduta ripun, chinkaykun wasin cheqanta. Mana diamantapacha payqa wajjinaman variapun, manaña kikinchu. Wasi ukhuman wisq’aykuchikuytawankamaqa, t’ukurin: "Wawasneyqa imayna kanqanku. Semanamantaqa astawanña decidikun; tatan yaykumojtinkama, reparan onqosqa kasqanta, manchay rabiasqataj tapun: "Imaynatataj onqosqa rikhurinki llavesqa kasaspa? Maqanayajtintaj, demonioqa Paulinoman tukusqa rikhurin, tatantataj nin: "Qanqa ni jayk’aj llujchiyunkichu." Tatanqa llojsiytawankama warminta waqan "Qan consientenki" nispa. Ajinata tiempo pasan, Paulinoqa alma y cuerpo chinkarqa, unayña, q’alata tatasnin waqaspa mask’arqanku.

Cataqa nacichinan karqa wata tukusajtin, tukúy ña noticiata yacharqanku, jina jilaqatapis yacharqaña; niraj wata tukukusajtin, nacerqa iskay wawas: ujnin karqa jatun hocicoyoj, chupayoj, mana chakisniyoj, makisnenqa runajtajina karqa, cuerponpis. Ujnenqa chakisniyoj, makisniyoj, chupayojllataj. Tukuy mancharikorqanku, nitaj waqajchu kanku, silbarikoj kanku antis katarisjina. Tata cura watapi uj kutilla chayaj, entero cuotanakuytawan jilaqatawan machu runaswan rinku tata curasta apamoj, bendicionanpaj chay llajtata. Chay Catalina wawasnintataj ruphachinanpaj, niraj risajtinku jilaqatas machu runaswan, q’alitu ruphachinayarqanku chay wawasta, jilaqatataj "Tata curapuni bendisenqataj ruphachenqataj." Chay Catalinaj wawasnenqa t’uru mankaspi kausasarqanku.

Jilaqata qanchis tata curaswan chayarqamun. Tukuytaj suyasarqanku, misata ruaspa bendiserqa llajtata, chay Cataj wawasnenqa t’uru mankaspi kausasarqanku.

Jilaqata qanchis tata curaswan chayarqamun. Tukuytaj suyasarqanku, misata ruaspa bendiserqa llajtata, chay Cataj wawasnenqa t’uru mankaspi chhaqasqasña karqanku, enterotaj rezasarqanku, ninataj jap’iykuchisajtinña, tuta curaman Paulino rikhurin: "Ama wawasniytaqa ruphachinkichejchu!" Chaymantapacha kunankama, chay llajta layqasqa, Catalina tatasnintin kunankama mana machuyankuchu, qarankutaj runa katarisman sebuta quesuta. Tukuy wakin llajtayojkunataj chinkaykorqanku.

Chay llajta layqasqanmanta qhespichinan, chayanan tian uj mana sajrasta ni juchasta yachaj runa, payraj salvanqa.



VOCABULARIO

unay watas - hace muchos años

cheqa - lugar

a vecnin - (cast.) a veces

truekay - intercambiar productos (sinónimo: chhalay)

ranqhero - comerciante

k'acha - lindo, bello, hermoso (no hombres adultos); bueno (personas)

sajra runa - déspota

amulay - maltratar verbalmente o físicamente

rumi sonqoyoj - cruel, despiadado

munapayay - enamorar a alguien, tratar de conquistar

ñaqha - hace poco; casi

wasi - casa; cuarto

kharkatiy - temblar (sinónimo: kharkatitiy)

manchikuy - temer

marq'ay - llevar en los brazos

phiña - enfadado, malhumorado; bravo, fiero

phuskay - hilar con la phuska

phuska - huso, rueca

cerrojaykuy - (cast.) cerrar con cerrojo

qhespichiy - salvar; liberar; perdonar

diataj - cada día o todo el día

tinkuy - encontrarse (con)(sinónimo: tinkukuy); combatir; entrar en certamen deportivo con alguien

p’eqeñakuy - pensar, reflexionar

onqosqa - enfermo; encinta (sinónimos: onqoj, wisayoj)

umachakuy - formarse cabeza en alguna cosa (esp. de vegetales); nombrarse jefe de algún grupo revoltoso; reflexionar, examinar con ciudado una cosa para formar dictamen

llavesqa - (cast.) encerrado a llave

q’aytu morq’o - ovillo de lana (sinónimo: q’aytu moroq’o)

khuskay - juntar (sinónimo: tantay) (phushkay?)

mayt’uy - envolver algo con cuerda, hilo o papel; enrollar algún lazo, soga, pita, etc.; envolver a un bebé con una frazada, manta, sábana, pañal, etc.

puñuy jap’in payta - ella se siente con ganas de dormir

brazada - (cast.) la longitud de un brazo

k’ajllu - algo que se parte (por ejemplo la rama de un árbol)(sinónimo: k’ajlla); aquí obviamente: "rendija"(sinónimo: k’allka)

maki morq’o - puño

uj ratunmanta - después de un rato

ama jinachu kay - por favor

q’ewiy - retorcer

unaysitumanta - después de un poco

qhorqoy - roncar

lump’u - gordo, bien nutrido (sinónimo: lump’u)

p’itiy - romper estirando; coger estirando (una fruta de árbol, una flor, etc.)(sinónimo: t’ipiy)

apuraduta - (cast.) apurado; rápidamente

wasin cheqanta - en la dirección de su casa

mana diamantapacha - desde ni siquiera un día

t’ukuy - quedarse pensativo, meditar; por extensión: sorprenderse, admirarse (sinónimo: t’ukulla qhepakuy)

semanamantaqa - después de una semana

llujchiyuy = llujchiykuy

warminta waqan - llora a su mujer (maqan?)

alma y cuerpo - (cast.) significaría " completamente"

nacichiy - dar a luz

naciy - nacer

jilaqata - (aymara) jefe de una comunidad indígena

mancharikuy - asustarse

ujnin… ujnin… - el uno… el otro…

waqay - emitir sonido ciertos animales

tata cura - sacerdote

watapi uj kuti - una vez al año

entero - aquí: todos (sinónimo: tukuy)

bendicionay - (cast.) bendecir

bendisey - (cast.) bendecir

chhaqay - disponer piedras, etc. para formar un fogón para cocinar; poner algo, usualmente una olla, encima del fogón

machuyay - envejecerse

llajtayoj - poblador de un pueblo

sajra - malo (moral); malvado; tacaño; diablo, demonio; maldad



fuente: contado por Enriqueta Guzmán Salazár en 1983.



ATOJ ANTOÑO

A ver, kay cuentituta willasunchej: Atoj Antoñowan Kumpa Conejowan.

Ujpimá, Kumpa Antoño pasaykachasarqa chajras chaupinta, chaypitaj rikun Kumpa Conejota, uj jusk’uta allasajta pampapi. Nintaj Kumpa Antoño Kumpa Conejota: "Imajtintaj kay jusk’uta allasanki, Kumpa Conejito?" nispa nin.

Kumpa Conejitotaj kuticherqa: "Manachu yachanki? Kunan dia nina paramonqa." nin "Chayrayku noqa kay jusk’uta allasani, ukhuman yaykunaypaj, mana ruphanawanpaj." nispa.

"Aiiy, noqapaj chay jusk’uta allapuway, a, Kumpa Conejito. Mana munanichu nina para jap’iwananta." nin Kumpa Antoño.

"Iyau!" nisqa Kumpa Conejo "Kay jusk’uta allapusqayki, ladoykipitaj waj jusk’uta allakusaj noqapaj. Yaykumuy, a! Qhataykusqayki kay k’aspiswan kay jallp’awan ima, sumajta jark’akunaykipaj."

Chayta nejtinkamataj, Atoj Antoño yaykunpacha jusk’uman, Kumpa Conejotaj qhataykusqa patanman k’aspiswan chanta jallp’awan ima. Kumpa Antoñoj makillan qheparisqa jawapi.

Chanta: "Imaynataj, Kumpa Antoño? Walejllachu kasanki?" nispa Kumpa Conejo tapun.

"Arí, walejlla kasani." nisqa Kumpa Antoño chay jusk’u ukhumanta.

"Kunanqa nina paramonqa." nisqa Kumpa Conejo, chay ratotaj khiskasta apamuspa chay qayllamanta, Atoj Antoñoj makinta t’ojsiykachasqa.

"Aiiy! Cierto, Don Conejito, nina paramusan!" nisqa Kumpa Antoño.

"Arí, nina paramonqa unaytaraj. Pajtataj ruphachikuwaj! Chay ukhullapi kakunayki tian." nispa, Kumpa Conejo ayqerqa, asikuspa, asikuspa, uj karu karuman.

Kumpa Antoñotaj chaypi qhepakorqa iskay diantinta. Engañachikusqanta yachaytawan, q’ala phiña kasarqa. "Iiiy! Kunan kaytachu ruawan kay conejitoqa, kunanqa mikhumusajpuni!" nispa "Jap’isajtaj mikhumusajtaj." nispa, Kumpa Conejitota mask’amoj rin.

Chaymanta, unáy mask’aytawan, watejmanta tinkun Kumpa Conejitowan. "Kunanmá mikhumusaj, caray!" nispa nin. Kumpa Conejitotaj chaypi kasarqa, jatun rumiman atikusasqa.

"Imajtin chay rumita sayachisankiri?" nispa Kumpa Antoño tapun Conejitota.

"Kumpa Antoño," nispataj Conejitoqa nin "Kay rumita sayachinay tian, sino tukuy mundota chinkachenqa, bolalamonqa chayqa! Chayrayku kaypi sayasani."

"Cierto?" nintaj Atoj Antoñoqa.

"Ari, ciertopuni." nisqa Kumpa Conejo, "Yanapariway, a. Noqa unaytaña kaypi sayasani. Manapuni uj semanata mikhunichu. Anchá yarqhawan. Rumita sujetaripuway, a! Ama jinachu kay, Kumpa Antoño! Chaymanta kutimusaj, chanta mikhuwanki, a."

"Bueno…" nisqa Atoj Antoño, "noqa mana malochu kani, yanapasqayki, chaymanta pero, mikhusqaykipuni!" nispa nin.

Chaymantataj Kumpa Conejo ripun, Atoj Antoñotaj rumita ñit’ispa sayarayasqa, Kumpa Conejitota suyarispa. Kumpa Conejitotaj mana kutimusqachu, chanta, unaymanta, Kumpa Antoño nisqa: "Sayk’uni. Ima dakuwan kay rumimanta? Watejmanta engañachikuni chay Conejowan! Kunanpuni mikhumusaj, ari! Manaña nisqasninta casusajchu. Mikhumusajpuni!"

Chaymanta, jina watej mask’aspa, watejmanta tinkukun Conejitowan, ari. Uj q’omer pampitapi silbaríy yacharikusasqa. Jina, silbaríy yacharikusajtintaj, qayllaykusqa Atoj Antoño; qayllarejtinkama, "Hola, Kumpa Conejo, silbarikusankichu?" nispa nin. "Arí, Kumpa Antoño." nisqa.

"Aiiy, yachaykuchiwankiman ari chay silbituta? Noqapis yacháy munani." nisqa ari.

Nejtintaj, Kumpa Conejitotaj nisqa: "Imayna manari, Kumpa Antoño, pero yachanaykipajqa difisil qanpajqa." nisqa ari Conejitoqa.

"Imajtin, ari?" nisqa Kumpa Antoñotaj. "Yachanki? Qanpataqa, simiykeqa ancha chhoqopacha, mana kay noqajpata jinachu. Pero chaypaj remedio tian, Kumpa Antoño. Silbayta yacháy munankipunichu?" "Arí, Kumpa Conejito."

Nejtintaj, "Walej, yachay munankipuni chayqa, apakamuy ari uj yarwita, sumaj rakhu q’aytutawan." nisqa ari. "Imayna manari, Kumpa Conejo, aparqamusaj!" nisqa ari. Risqa, riytawankamaqa, Kumpa Antoño yarwitawan q’aytutawan apamuytawankamaqa, "Kayqa, Kumpa Conejo!" nisqa ari.

"Bueno, Kumpa Antoño, kunanqa aguantanayki tian," nisqa ari, "imaraykuchus kunanqa simisituykitaqa siraykusaj juch’uysitullata silbarinaykipajjina." nisqa ari. "Ya está, Kumpa Conejo, aguantasaj chaytawanpis." nisqa ari.

Jinapitaj, Conejitoqa siraykarparisqa simintaqa silbananpaj, jinallataj uj chhikitan jusk’itullata qhepachispa. Chaypitaj, chay nejtintaj: "Ya, kunan Kumpa Antoño, kunanqa ejersitay!" nisqa ari. Kumpa Antoñotaj ripusqa ari, ejersispaqa: "Pheu! Pheu! Pheu!" nispa, risqa ari, kachaykakusqa uj yansitutaqa: qonqarparisqa ari Kumpa Conejitota mikhukamunanta. Chay ratotaj Kumpa Antoñoj qayllanpi kakusqa uj yuthu, sumaj wira yuthu mikhukunanpaj. Ujta "Lurrr!" phawarisqa yuthoqa. Kumpa Antoño "Wáqarrr!" nisqa. Q’alata simisnín phataykuchisqa chay sirasqantinta.

Ajinapuni ñak’arisasqa Kumpa Antoño Kumpa Conejitoj engañasqasninmanta.



Kay kinsa cuentitosjina, tiallantaj asqha cuentos kay Atoj Antoñomanta, mayqenkunapichus tukuy wakin animaleswan atipachikuntaj engañachikuntaj.

Tian Atoj Antoño Qowiwan, Yuthuwan, Jamp’atuwan, Sirip’itawan, Burrowan, Kunturwan, waj animaleswan ima. Kay cuentosqa sumaj asichiwanchej, sapa uj cuentotaj ujjinamanta willakun.

Mask’ananchej tian uj sumaj yachayniyojta, pichus kay cuentosta willawasunman.



VOCABULARIO

ujpimá - un día

chay rato - (cast.) en ese instante (simónimo: chay pachapi)

asikuy - sonreír

Iiiy! - oh!

-man atikuy - apoyar; sostener

bolalamuy - (cast.) rodar, dar vueltas sobre sí mismo

ñit’iy - empujar; comprimir

silba(ri)y - (cast.) silbar (sinónimo: khuyuy)

chhoqo - ovalado, alargado

yarwi - aguja

pheu pheu - sonido del silbar

kachaykakuy - irse con decisión y cierta rapidez (sinónimo: kachaykukuy)

uj yansituta - por un caminito

lurrr! - sonido de un faisán levantando vuelo

wáqarrr! - sonido del ladrido del zorro



Kay willayta pallarqa: Robert Beér. Yanaparqankutaj: José Meneses Ovando, Hugo Pereda. Taller Graficopi Portales Wasipi Qhochapampa, octubre killapi, 1982.



KUNTUR

Ñaupajtaqa ajina karqanku kunturkuna campopi: p’achallikoj kanku waynasjina yana ternayoj, yuraj camisayoj, yana sapatosniyoj sumaj lliphichisqas. Ajinataj presentakoj karqanku ovejerasman. Kinsa diataña rejsinakusqanku, chaymanta "Cholita, acompañasqaykichu?" nej kanku. "Mana" nisqapuni cholita. Chaymanta "Ya, jinapis acompañaway." nej kanku. "Jaqay ovejáy kutichimuy, a." nisqa "Qhatipusqaniña wasiyman." Nisqa cholita. "Ya" nisqa "Jaku, compañakuna. Q’aya tarde qhatimullankitajchu kay lugarman?" "Arí" nisqa. Cholitataj apasqa qoqawita mut’iyoj ch’arkiyoj, quesilloyojtaj. Y nisqa condorqa: "Ajinapunichu mikhunki?" Ajinata nisqa. "Arí, noqa ajinapuni apamuni, imaraykuchus inti patapi kasajtin noqa ovejasta qhatimoj rini." Ajina sapa dia tinkunakoj kanku. Chaymanta rejsinakorqanku sumajta. Condor chayamoj uj meq’aman chukuykoj, chanta jovensitu presentakoj cholitaqa. Uj tardetaj q’epinakus pujllasarqanku, chaymanta "Q’episqayki" nisqa condorqa cholitataqa, ujta phawarikapusqa condorqa cholitata q’epirisqa. "Way, way, way! Mayman apawasanki?" Qaqaman chankaman apasqa, mana inti chayman chayanchu, chiri, chiri tiemporajtaj karqapis. Chaymanta ovejasnintaj payllamanta chayasqa wasinman y wawantaj mana chayasqachu. Uj k’ata wawan karqa, tatasnintaj qhapaj, ashqa ovejasniyoj, ashqa wakasniyoj, ashqa llamasniyoj. Y chaymanta nisqa mamanqa: "Maypi kunan wawáy, imanakuntaj waway, imanasaj kunanqa?" Mana yacharqachu condor apasqanta, uj qaqa patapi kasqanta. Y mamantaj uj dia ovejasta qhatirparisqa "Waway manapuni kunankama rikhurinchu. Maypichus kanman?"

Chaymanta Sabastaqa nisqa: "Yarqhawasan. Aychata apamuy mayllamantapis. Imata mikhusunchá?" Chaymantataj risqa cundurtaj ovejallantataj aparparimuspa. Sebastataj tapurisqa: "Maymantá kay ovejata apamunki? Ovéjay kayqa." Nisqa, "Mana ovejaykichu. Imaynapi yachankiri?" "Noqa wawita kasajtin noqa kayta uywakorqani, chitakituy. K’illpasqanmanta noqa rejsini. Noqaypata karqa. Manchay chitakituytapuni apamunki." Chaymanta nisqa: "Ah, qan chayllatapuni problemasta ruanki." Chanta rillasqataj Sabasta jatun onqojña kasarqa. Alimentananpaj nesesitarqa mikhunata. Ujllata riytawanqa burru aychata apamusqa kankasqa nispaqa usphaman sunt’ichimusqa burru aychata y mana kankasqachu karqa i warminmantaj jaywasqa "chayasqa nispa usphaman sunt’ichasqallataj y warmintaj nisqa: "Mana kay aychata mikhuyta yachanichu, burru aychaqa." "Entonces waj aychata mask’amusaj" nispa mula aychatañataj apamusqa. "Kay fresquitu" nisqa, asnasajtaj. Chaymanta manchayta waqaj chay jusk’uta "Tukuy imata mikhuchiwan, burru aychasta, asnaj aychastapis." Manchay waqaj, Sabasta chay patamanta qhawarimun: llusk’alla, qaqalla, ni intipis chayamunchu, "Chiripis wañuchiwasanña. Imanasajchus? Tatasniy ima nisanqankuchus noqamantaqa. Manachá yachankuchu noqa kaypi kasqaytaqa. Y kunan piman willasajtajri? Lorenzollapis jamunman, Lorenzo kaymanta q’epiwanman."

Lorenzo loritotaj yacharqa maypichus wawan kasqanta. Enemigon karqa mamanpata. Patiuman uj sach’itaman yaykusqa. Chaymanta maman q’ala phiñasqa "Q’omer q’echa!" tukuy imata tratasqa rumistapis imallatawanpis chhanqasqa, y Lorenzo "Noqa yachani maypichus kasqanta wawaykita, ja, ja, ja!" nisqa. Chaymanta Lorenzitota tapurisqa "Maypitaj kunan waway, willaway ari!" nisqa. "Uj qaqa chankapi." Nisqa. "Ay, Lorenzito, qan pusampuway wawayta!" nisqa "pagasqayki" nisqa. Chaymanta risqa Lorenzito qaqaman Sabastaman. Iskay wawitayojña kasqa Sabastaqa. Cundur uñitas. "Sabasta!" nisqa "Lorenzo!" nisqa. "Sabasta…!" "Lorenzo…!" "Kunan kay wawastaj imanasuntajri?" Sabasta Cundurta kachasqa ninaman, kankanankupaj, i cundurtaj risqa, y chaykamataj Lorenzo: "Noqa kunan q’episqayki." Pero kay wawaitasniytarí imanasuntaj?" nisqa. Lorenzotaj nisqa: "Wañurachinalla." Ujta wañuchisqa, ujtaj uj k’uchuman ayqekusqa, y cundur chayamunanpaj manaña Sabasta karqachu. "Unaytaj Mamayta q’epirikapun Lorenzito, hermanuyta wañuchin. Noqataj ayqerqani kay k’uchuman." Y chaymantataqa: "Karaju! Jap’isaj Lorenzituta, wañuchisaj." nisqa. Y chaymanta uj machu kundurman willaj risqa cundur, chay machu cundurta nisqa: "Jaku, mask’amunanchej, y Lorenzitutataj wañuchisunchej." Sabastataj tarisqanku wasinpi, y Sabastataj phullu ukhuman pakaykusqanku. "Warmiyta qopuwaychis, Sabasta warmiy!" nisqa. "Mana kaypichu. Waway chinkasqa." nisqa. "Si mana rikuchiwanki chayqa, wawaykita manaña rikunkichu!" Techumanta "qar, qar, qar" nispa techu patamanta, y chaymanta ripusqa, y ripojtinkamataj, phulluta taparasqanku y wawantataj tullullataña rikusqa. Upirikapusqa cundurqa.

"Walejta wawayta chayachimpuwanki." nisqa maman Lorenzituta.



VOCABULARIO

lliphiy - brillar

jinapis - aún así

qoqawi - merienda

meq’a - abismo, precipicio

chanka - roca grande

chitaku - cría de la oveja; ovejita mimada; oveja (sinónimo: chita)

k’illpay - marcar, señalar el ganado (sinónimo: k’illpiy)

jatun onqoj - embarazada (sinónimos: onqoj, onqosqa, wisayoj)

sunt’iy - revolcarse

llusk’a - resbaladizo (sinónimo: llust’a)

q’echa - defecación diárrica

chhanqay - arrojar (especialmente piedras) (sinónimo: choqay)

qar, qar - sonido hecho por el condor



fuente: contado por Florinda Martínez Morales en 1983.



CHULLPA TULLU

Jaqay Capinota llajtapi uj sipas tiakusqa Gabina nisqa. Chay Gabinatataj churasqanku escuelaman, chay sipastajri mana kosachu karqa estudiospaj, estudiunpaj. Examen qona kasaspa chaypitaj ayqerikapusqa uj orqoman Poqotayka nisqa chay Capinota chaypi. Chay Poqotaykakama ayqerispapis chay ch’illkas ukhupi pakaykusasqa nin chay Gabinaqa, chay pakakusajtintaj ch’illka ukhumanta llojserqamuspa qhawamusasqa, nin, chaypitaj jatun alqo chukusasqa, nin, payta qhawaspa, chanta payqa mancharikusqa "Ima kay chhikan alqo kanmanri?" nispa. Chay alqoqa wakajina jatun jatunmantaqa. "Ima chay chhikan alqori?" nispaqa, qhawakullasqa, qhawarispaqa, chay wasantataj qhawarikusqa, chaymantaqa "Icha pipis jamusanman" nispa, chaypitaj ni pi kasqachu. Chanta chay rato kutirimusqa, kutirimuytawan chinkapusqataj chay alqoqa.

Jina chinkapojtintaj, payqa, mana astawan mancharikuspa, "Maymanchus ripun?" nispalla payqa, astawan patata wicharispa, chay orqomantataj rikusqa uj llajtitatajina chay urapi. Ñaupa Inkaspaj chay raqay wasisnin karqa, achayta rikusqa, chaymanta uraykusqa payqa. Uraykuspataj qhawasasqa chaypeqa. K’achitu kasqa, nin, manchay k’achitus kasqa rumi llajllasqas wasis kasqa, ajina uj chuwas, mankas, chullpas, imaymana kasqa chaypeqa. Jina qhawasasqaqa chaypitaj wichay ladunpitaj tiakusqa uj runa, Akino Machu nisqa runa. Chay Akino Machutaj nisqa ari: "Ama kaykunata qanqa llujchinkichu ari. Kay llujchejtiykikamaqa, chullpa tullu jamuytawankama apakapusonqa" nejtintaj nispa nisqa. Gabinataj mana creesqachu "Imaynata noqata apawanman tullurí?" nispa payqa llujchisqa ari. Ujtawan llujchisajtillantaj, uj muyuj wayra jamuytawan makinta pipis oqharisanmanjina, jaqay laduman laq’arparisqa makintaqa. Chaymanta payqa, imillallaraj kaspa, mana cuento qokusqachu, watejmantataj llujchiyasqataj, wayraqa kikillantataj jinarparisqa nin ari. Chaypi k’achitu kasqa tukuy ima chaypeqa.

Qhawan, nin, qhawallanpuni, qhawallanpuni, nin, aswan jaqaytaqa ajina rikuspaqa, astawan tukuy ima kajtenqa, risajtenqa, uj pampaqa pusaykukun, pusaykukun nin ari, chay pusaykukojtintajri, q’osñi llojsirpamun as yana q’osñijina llojsirparikun ari. Paytaj mancharikusqa, mancharikuspataj "Kunan imachus kanman? Icha chaypi waj chullpa p’ampasqachu kanman?" nisqataj payqa. Jinataj qhawariytawankamaqa, jampusasqa uj monolituta mankitatawan oqharikuspa "k’achitu" nispa.

Chantari ña doce qayllatañaqa escuelamanta wasinmanqa chayamun, chay Poqotayka orqopi kaytawankama. Chaymantataj wasinman chayaspaqa, mana rikuchisqachu ni mamanman ni piman, mesapatallaman churarparisqa chay monolitutaqa. Chaymantataj chay apamusqasnenqa chaypi kasarqa. Chay Akino Machoj k’amisqantataj mana uyarispaqa pay apamusqa chaytaqa ari "Ama apankichu!" nisajtin. Chay Akino Machoqa chaypi sapitallan tiakoj, nin, ajina ashqa uwijasniyoj, jatun jallp’asniyoj karqa chaypeqa, chay Akino Machoqa.

Ch’isenqa piensasqallanpi Gabinaqa kasqa ari, chay piensasqallanpi, "Akino Machu niwarqajina, jamunman chayri?" nispaqa, jina chay piensasqanpi puñurparisqa. Jina puñusajtintaj, ujta wayramun wayralla jamuntaj muyuj wayra wasinmanqa chaymanqa "q’aj q’aj" jinata suenan nin ari. Kunantaj mancharikun mancharikusqa ari. Chay mancharikojtintaj payqa, jinapi wayrasajtin, wayrasajtenqa, puñurparisqa ari, jina uyarisaspallaqa ujta puñuynillanpi jamun nin chay chullpa tulloqa "buuu q’aj, buuu q’aj" nispallapuni wayraqa nin wasin chayllapipunitaj jinata suenan nin ari chay wayraqa: "buuu q’aj, buuu q’aj" nispallapuni nin ari suenan nin.

Gabinaqa mosqoyninpijinalla uyarisasqa chaykunata, chaymantataj rijch’arparisqa ari, chay ratituta rijch’arpariytawankama "Iiiy! Chayjinatapuni wayraqmunanri,chayjinatapuni sonachinanri? Kunanri chay chullpa tulluchá kunan jamun. Ay, Akino Machoj niwasqanta uyarinallay karqa! Imapaj chaykunata apamorqani? Mamaymanchus willasajqa kunanqa? Maqaykuwanqa ari. "Imajtin mana escuelaman rerqankichu? Chaymanchu noqa kachakorqayki?" nispa rimawanqa ari" nispaqa, jatarimuspa, qhawasqa chay apamusqasnintaqa. "Apapusajchá, jaqay jawaman wijch’urparisaj" nispaqa, jatarimusqa, mask’asqa chay mankitatawan chay monolitutawan, pero ma kapusqachu ari! Ma kapusqachu chaykunaqa. Chay tullu apakapusqa, nin, chay Gabinaj apamusqantaqa apakapusqa, ari.

Chay lugartaj libre manchiykunku ari, tukuy chay lugarpeqa, imaraykuchus mana ni pi chayankuchu. Chay chullpa p’ampasqas, k’anallas, chay rumis llajllasqas kakusan ari, supayniyoj, nispa. Kay Cochabamba llajtamantapis chayman excursionmanta rispapis wañupusqanku iskay chicas lokoyaspa, imaraykuchus supayniyoj chay lugarqa. Libre secreto, chay lugarman ni pi rinkuchu, chay Poqotayka orqoman, a. Chaypi tukukun chay cuento, a.



VOCABULARIO

escuelaman churay - (cast.) enviar a la escuela

ch’illka - arbusto que crece en las riberas de los ríosy cuyo tallo se utiliza en cestería

wakajina jatun jatunmanta - tan enorme como una vaca

wasanta - detrás de ella

llajllay - tallar, labrar la madera

wichay - subida

muyuj wayra - torbellino

laq’ay - dar un golpe con la palma de la mano abierta

q’aj q’aj - sonido del viento

buuu q’aj buuu q’aj - sonido del viento

Iiiy! - oh!

k’analla - tiesto



fuente: contado por Gabi Claros Claros en 1983.



TIRI

I. Nina Runa

Mundo qallarerqa llanthu llanthu montes sonqonpi, ninku Yuracaré runas.

Uj supay Nina Runa sutiyoj jatun lawraypi tukuy montesta ruphacherqa. Kay lawraymantataj ni uj sach’allapis qhepakorqachu. Runastaj ruphachisqas wañurarqanku, paykuna ukhumantataj uj k’ata runalla kausarisqa.

Kay runataj ruarqa uj t’ojo wasita jallp’a urapi. Chaypi pakakorqa lawray pasanankama.

Tawa p’unchay kasajtintaj chay jusk’umanta llojsimorqa. Llakiyta puriykacharqa, nitaj mikhunayoj nitaj wasiyoj. Chaypi sapallan kasajtin, uj laqha llantusqapi rikhurisqa Nina Runa pukamanta p’achallisqa. "Ñoqa sajra supay kani, chaywanpis qanmanta khuyupayani." nispa nerqa chay Nina Runaqa.

Chaymanta runaman qorqa uj pojchu mujuta, chayta mikhunasninpaj, "Kayta tarpuy!" nispa. Runa tarpojtinkamataj, uj layqasqajina ujllapi rikhurisqa uj k’achitu monte tukuy imaymana sach’asniyoj.

II. Sipaswan Uléwan

Kay monte ukhupitaj, chay runa uj warmita tarikusqa. Kay warmintaj ashqa qhari wawasta qorqa uj warmi wawitata ima. Chanta chay warmi wawita uj k’acha sipasman wiñaspa tukorqa. Jatunña kaspataj llakisqa purej kay sipas, nin, montes ukhupi. Uj p’unchay kasqataj, jina purispa, uj mayu kantupi chukuytawan, ñawisninta tejrakorqa uj jatun sach’aman. Chay sach’ataj sutikorqa Ulé, sumachej kulli t’ikasniyoj. "Runachus kanman, munakuyman." payllataj nikorqa. Achuetewan uyanta pintakuspa, suyarqa Ulé chayamunankama. Nitaj qhasimanta suyarqachu. Ujllapi Ulé sach’aqa uj runaman tukuspa chimpaykorqa sipasman. Sipastataj kusisqa munakorqa. Chay ch’isitaj manaña sapan karqachu sipas. Qhepan p’unchaytataj Ulé chinkarqa… Sipasqa manchay llakisqa waqaykorqa, mana kutimunanta yuyaspa.

Chay p’unchaytaj, sipas rerqa mamanpajman, "Ajina uj qhariwan tantakuni. Kunantaj chinkan." nispa nerqa. "Kutimonqachá." mamantaj nerqa, "Kutimojtinkamataj, muraswan mat’ita watanayki tian, mana ripunanpaj." nispa nerqa.

Jinapunitaj, mamanpaj nisqasmanjina, chay ch’isita Ulé kutimorqa, maman umanchasqanmanjinataj, sipas qharinta wataykorqa uj sach’aman. May chhikata kallpachakuspapis Ulé mana phaskarakuyta aterqachu. Tawa p’unchaymantataj Ulé sonqochasqa "Casarakusunchej" nisqataj. Chay nejtinkamataj, watararqanku.

Chaymanta uj tiempota paykuna qhari warmi kusisqas kausakorqanku. Chanta uj p’unchay Ulé rerqa tolqa masisninwan uj monteman jatun kusillusta jap’ej. Chaypitaj uj tigre wañucherqa Ulétaqa. Warmintaj taripaj rerqa yuka aqhata apaspa, chay rejtinkamataj, hermanosnin willarqanku tigre Uléta wañuchisqanta. Chaymanta, manchay llakiyninmanta waqaspa, hermanosninpaj sarusqasninta qhatispa, rerqa qosan wañupusqanman. Ajina risaspa, chayarqa qosanpaj ladonman, rikorqataj qosan q’alá t’unasqanta tigre mikhusqanmanta – uman, makisnin, chakisnin, t’aqa t’aqalla. Uj kutitawan qhawayta munarqa qosanta enteronta.

Chanta, anchata munakusqankurayku, Jallp’a, Pachamamaqa, Uléta wañupusqanmanta kuticherqa. Qosantaj kutiresqa watejmanta ujllaman kutipusqa, "Puñusqaymantasina rijch’arini." nispa. Manchay kusisqa sipas qosanta mat’ita ojllarerqa. Khushka riporqanku, chaymanta monte yanninta ripuspa; chayarqanku uj mayitu kantuman. "Kaypi ujyarisaj." nerqa Ulé, chanta yakuta ujyaj k’umuykuspa, chay ukhupi uyanta uj ispijupijina rikhorqa, repararqataj k’akinmanta aycha faltasqanraj. Chayta rikuytawan, "Manaña qanwan kaymanñachu," nerqa warminta, "kay aychay faltawajtin.", warmintataj anchata waqacherqa. Chayjinata warmin rogasajtinpis, manaña paywan riyta munarqañachu Ulé, nerqataj: "Ripuy, ama wasaykiman qhawaspa! Sach’a laqhes t’akakamojtin, ‘Qosaychá chayqa’ ninayki tian." nispa nerqa.

Jinataj warmin riporqa llakisqa, khuska yanpitaj qosanpaj nisqasninta qonqapusqa… Chaypitaj "tsu" uj laqhe urmarqa, paytaj qonqaspa wasanman muyariytawan qhawarqa… Muspharikusqataj chay monte ukhupi, ñawisninpi sach’a patas muyurispa, pampataj oqharikuspa cieloman, yuyaynin chinkasqa… uj unaymantataj uj ladomanta ladoman corriykacharqa, waj yanta tarinankama. Chay yanninta rispataj, tukukusqanpi yanninta chayarqa uj sut’i pampaman, chay sut’i pampapitaj uj k’aspi wasisituta rikorqa.

III. Tigrespaj wasinku

Chayqa uj tigrespaj wasinku karqa. Tigrespaj mamallanku chaypi kasarqa. Tigre mama warmita rikuytawanqa, yaykuchillarqa, uj k’uchupitaj pakaykucherqa, mana wawasnin jamuytawan reparanankupaj.

Chayamuspataj, wawasnin sinterqanku imachá chay wasinkupi pakasqanta. "Runachá kaypi kasan" nerqanku muskhiykachaspa. Chaymantataj uj tigre rikorqa warmita jusk’u pakayninpi. Wañuchinankupajña kasajtinkutaj, chaypi tigre mama jark’arqa. Chantataj chay tigre wawas nerqanku warmita: "Kay umasniykumanta orqhowayku kay sikimirasta, mikhuykapuytaj!" Warmitaj, venenoyoj sikimiras kasqanta yachaspa, mana mikhuyta munarqachu. Tigres mamankutaj pakaymanta uj pojchu sapallu mujuta qorqa warmisitaman, chay sikimirasta pampaman wijch’ojtin, chay mujuta mikhunanpaj. Kaytataj mana repararqankuchu kinsa tigre wawas, tawa kaj tigretaj iskay ñawisniyoj karqa uman wasanpi, chay ñawisninwantaj rikorqa warmisitata sapallu mujusta mikhojta.

Tigretaj warmita wañucherqa, nin, warmej wisanmantataj uj wawitata orqhorqa, ña wachakunanpiña kasajtin. Mamanmantaj uña wawata jaywarqa mikhunanpaj. Mamantaj, llakiyniyoj, mamanmantajina, wawitata manka ukhuman churaykusqa, wayk’unanpajjina, chanta tigre wawan waj ladota qhawanankama, wawitataqa manka ukhumanta orqhospa, waj ladomantaj aparqa uywananpaj. Manka ukhumantaj waj imasllata churaykorqa.

IV. Tiri

Chay mama tigretaj pakaypi wawitataqa uywarqa ni pi yachasajtin. Sutitataj churarqa Tiri nisqata. Wawataj rato runayaytawanqa, mikhunasta jap’ej rej mama tigrepaj.

Uj p’unchay mama tigre nerqa Tirita: "Uj yuthu sapallusta mikhuykapusan, chayta chanq’aspa wañuchiy!" nispa. Tiritaj, ch’anqaytawan, yuthoj chupallanta mut’urparerqa, chanta chay p’isqo Tiriman nerqa: Qanqa sumajta kausasqanki chay mamayki wañuchejkuna tigreswan, noqatataj kaypi mana ni ima ruasqaymanta wañuchinayawanki." Chay nisqantataj mana entiendispaqa, Tiri p’isqota nerqa: "Ama ripuychu! Allinta willaway chay nisqaykita!" Taripantaj, chaypitaj chay yuthu willarqa: "Tigres tataykitawan mamaykitawan wañucherqanku. Qantapis mikhuykuyta munarqasunku." ajina nispa sut’inta willaykorqa.

Chay willasqanta yachaytawantaj, "Tatasniyrayku wañuchisaj tigresta." nispa Tiri jurarqa: chanta sach’asman wasarispa, chay tawa tigresta suyarqa. Kinsantin ñaupajpi tigresta wañucherqa, qhepankupitaj jamusarqa chay iskay ñawi uman wasanpi tigre. Rikuytawantaj, Tiri wach’inta kacharqa, mana wañuchispa umphullata ruaspa… Jinataj q’ala phiña tigre Tirita mask’arqa. Tiritaj, ayqekuyta munaspa, sach’as aswan pataman wasarerqa. Sach’astataj qhaparerqa: "Jark’away!" nispa. Intitawan, ch’askastawan "Salvaway!" nispa mañarqa. Killatapis wajyarqa: "Yanapariway!" nispa. Kay qhaparisqasninta uyarispa, killaqa Tirita ojllaykuytawan pakaykorqa uyan ukhupi.

Chaymantapachataj chay Yuracarés monte runasqa tutayajtin creenku Tirita rikuyta killa ukhupi. Chayrayku killa chay llanthusqasniyoj, ninkupis – "Chayqa Tiri!" nispa.



VOCABULARIO

Yuracaré - ("Yuraj Qharis") una tribu selvática que ocupaba el area de la Provincia Chaparé

tawa p’unchay kasajtin - después de cuatro días

pojchu - volumen comprendido entre las dos palmas de la mano hacia arriba y uñidas por los meñiques (sinónimo: pojtu)

paylla nikuy - decirse a sí mismo

achuete - una planta de cuyas fibras se tiene una tintura roja

mura - liana, bejuco

may chhikata kallpachakuspapis - por mucho que trate

sonqochay - animar, alentar; consolar

tolqa masi - cuñado

kusillu - mono

yuka aqha - una bebida alcohólica hecha de yuca

sarusqa - paso; rastro

t’aqa t’aqa - diseminado

ispiju - (cast.) espejo

k’aki - quijada

wasaman qhaway - mirar atrás

tsu - sonido de la caída de una hoja

corriy - (cast.) correr (sinónimos: k’iski puriy, ushqáy puriy)

sut’i pampa - claro (en bosque, selva)

wachay - parir (de animales, algunas veces usado de seres humanos) (sinónimo: nacichiy (cast.))

pakaypi - de escondidas

rato - rápidamente

mut'uy - cortar, desmochar

umphullata ruay - sólo herir

umphu - débil, debilitado; enfermizo

llanthusqa - literalmente: parte sombreada; traduce "mancha"



fuente: - Alcide d’Aubigny – "Viaje a la América meridional". 1835.

tejrarqa: - Robert Beér.

yanaparqa: - Delina Beér. 2004.



JUKUMARI

Uj jukumari kasqa. Kay jukumaritaj uj imillataqa munakusqa. Kay imillataj ovejerita karqa. Kay jukumaritaj yanapaj mana kuntur ovejasninta mikhunanpaj nitaj atoj jap’inanpaj. Imilla puñunankama, jukumareqa qhawaj ovejasta. Jukumaritaj wañucherqa paypaj atojkunatawan uj kuntur mallkutawan. Imilla yarqhachikojtintaj, ch’iru misk’ita apamoj; ch’akichikojtintaj, lecheta suamoj wakasmanta.

Uj p’unchaytaj "Jaku, ripuna" nerqa imillata jukumareqa. Imillataj munakusqa, chanta ujtawan "Jaku, ripuna" nejtintaj, jukumariwan riporqa. Chay jukumaritaj orqo jusk’u wasinman aparqa. Chaypitaj uj tiempota kusi kusilla kausarqanku. Jukumareqa munakoj manchayta imillataqa. Munakojjinatajri, ni imá faltachejchu munasqanmanqa: sumaj mikhunata, ashqa misk’ita apampoj. As tumpa p’unchaykunas pasajtintaj, imillaqa manaña kusisqachu karqa; tukuy ima chay jusk’upeqa payta llakichej; chay laqha jusk’upitaj mana yachakúy aterqachu.

Chanta wawankutaj karqa. Iskayninkutaj anchata munakoj kanku kay wawankutaqa.

Uj p’unchaypitaj imillaqa rikorqa waj runasta pasajta wasin qayllata; chayta rikuspa, yuyarikorqa llakikuspa tatasninmanta; chaymanta cuenta qokusqa pay uj k’ita uywawan tiakusqanta, waqaj, waqaj.

Jukumaritaj, jamuytawan, waqayninta llajwaspa, chakisninman churakuspa, nerqa: "Imamanta waqasankiri?" nispa. Imillataj kuticherqa: "Mana ni imallamanta waqasqani." nispa. Chaymantapachataj jukumareqa celosoman tukusqa; sapa llojsispa, jatun rumiwan jusk’utaqa wisq’aj.

Wisq’asqapi sapan rikukuspa, imillaqa umallikuyta qallarerqa, umallikorqataj wawanwan ayqeyta, mana rejsisqa cheqasman, ayqeyta, may karu karu cheqasman mana ni pi payta rejsinanpajjina. Manataj jukumarej munakuynintapis nitaj llakiyninta chinkachíy aterqachu. Tukuy p’unchaykunas llasallapuni kaj paypajqa.

Chaymanta payqa chay punkú kichariyta munarqa; manataj aterqachu, chay jatun jatun rumiwan wisq’asqataqa, ni kuyuchillaytapis aterqachu; chay mana atispatajri, ujtawan llakiywan waqarqa. Wawataj puriyta yachasarqaña y parlaytapis. Jinatataj wawanqa taporqa:

"Mamay, imamanta waqankí?" nispa.

Chanta payqa willarqa wawanmanqa imatachus umallikusqanta, chanta willarqataj chay orqo jusk’umanta llojsíy munasqanta; pay wañusarqa llojsiymanta. Nitaj chay jatun rumitaqa kuyuchiytapis atisqanta.

Wawantaj qayllamusqa, rumitaqa kuyuchisqa; chaymantataj uyanta mamanman tejraspa, nerqa:

"Mamáy, ama waqaychu. Suyariy tumpa wiñanaykama, chaymantataj ripusun." nispa.

Wawataj wiñarqa, wiñaspataj, uj p’unchaypi mamanqa jukumarita kacharqa misk’iman; wawataj rumita tanqaspa urmacherqa; kichariytawankamataj mamanman nerqa: "Ayqena" nispa.

Chay p’unchaytataj mamawan wawanwanqa karuta ayqerqanku mana rejsisqa llajtaman chayanankukama. Jukumaritaj kutirimusqa, rikusqa punku kicharisqata y ni pi chay ukhupi kasqanta. Chay rikuspa t’ukulla qhepasqa; chaymanta, t’ukun pasaytawan, saqesqata rikukuspa, waqarqa; chujchasnintataj t’irakorqa, llakiymantataj asqha p’unchaykunata mana mikhuspa karqa.

Kausayninmanta millachikusqa; sapallan kaspatajri, yuyarikunallanpaj kausarqa; ujllaykunasninmanta yuyarispataj, mana sajsakojta waqarqa. Qenanta tocarikuspa rumista waqacherqa. Manataj orqo jusk’unmanta llojsíy munarqachu ni yarqhasqa kaspapis. Uj machu torolla uj k’ata masin karqa, pitachus wañuymanta jark’arqa, dueñosninmanta qhechuspa, maypachachus paykunaqa nak’ayta munasarqanku. Paytataj nerqa:

"Qanqa kausanki mikhusqaykita kutipakuspa. Qanqa noqaman manchayta rijch’akunki, pichus yuyayniykunata kutipakuspajina kausani, mana ni tumpallatapis qonqapuyta atispa." nispa.

Jukumarej wawanqa uj escuelapi leeyta qelqaytaqa yachakorqa. May chhika kallpayojtaj karqa kay wawanqa. Escuela yachachejtaj t’ukuspa kasqa kay kallpanmanta, yachachikoj masisnintaj maki ch’ujmisninmantaqa mancharikorqanku. Wayna kaspataj soldadoman tukukorqa, ancha qhari sonqo kasqanmantataj oficialman cargollichisqanku. Chay jukumarej wawantaj Don Tomás sutikorqa; chajwaspitaj balasqa uma t’ojllunmanta kutimoj. Tukuy nej kanku pay aswan qhari qhari q’ala soldado tropapi kasqanta.

Uj pachataj mamanqa onqoykorqa; chaymanta wañunanta yachakuspataj, wawantaqa wajyachimorqa, wawantataj mañakorqa tatanta mask’amunanta pusamunantawan. Wañuy patapi musphakuspataj mamanqa yuyarikusqa ñaupa kausayninmanta jukumarej ladonpi, tukuy kausayninta chay jukumariwan yuyarikorqa. Cuenta qokusqa mashqatachus kay jukumarita munakusqanta. Musphayninpi nerqa:

"Munasqay jukumari, qhespirichiway." nispa.

Chaymantataj ñawisninta wisq’akaporqa mana jayk’aj kicharinanpaj ujtawan; ajinata wañuporqa chay ovejeritaqa.

Wawantaj, maman wañojtinkamaqa, rerqa saqerisqa tatanta mask’aj. Chaymanta pay tarisqa tatanta, ch’in orqo jusk’unpi machuyasqataña, suchuta, ñawisnin laqhayasqas waqasqanmanta. Puraj rejsinakuspa ujllanakuspa nerqanku mana ni mayk’aj manaña t’aqanakunankuta ujtawan. Chaymanta jukumareqa qenanta chhika kusita waqacherqa, rumistapis kusikuymanta tusucherqa. Chaymanta iskayninku khuska kusisqa kausakorqanku, machu toropis watukoj paykunata sapa inti yaykuyta. Chaymanta machu saqerana jukumareqa machumanta wañuporqa, munasqa wawanpaj makisninpi. Chaymantataj wawanqa tatanpaj ayanta p’amparqa mamanpaj ladonpi. Jukumarej ayantaj munasqa ovejeraj tullusninta llujchispa, kausasajmanpisjina mat’i ujllaykusqa overaj ayantaqa. Ajinatatajri kay iskay aya tullusqa k’uyuykukusqasjina chhika jatun ima sumaj sach’aman tukorqanku. Chay sach’a llanthupitaj mayqen llakisqa munakojllapis tarikoj sonqochayta phutiyninpaj. Kay sach’a llanthoqa sonqonkuta qhallallarichej.

Nej kanku tutasninpi kay jatun sach’amanta uyarikoj misk’i runa parlaykunajina. Kay sach’aj llaqhestaj sapa wayra phukumojtin thalarikuspa t’akakamoj kanku, chanta kay sach’aj llaqhesqa muyu wayrawan qotoykukuspa sach’a urapi mayt’ukoj kanku mana kay sach’amanta t’aqakúy munaspajina. Chay cheqaj runastaj sutichaj kanku kay sach’ata "jukumarej sach’an" nispa. Ajinatataj kay sach’aqa kausakusallasqapuni sach’as chaupipi; tukuy munasqasninkuta chinkachikojkunataj llakisqas kay sach’aman chayaj kanku.



VOCABULARIO

ch’iru misk’i - miel de abeja (lachiwana misk’i)

orqo jusk’u - cueva

cheqa - lugar

t’uku - caviloso

nak’ay - carnear

kutipakuy - rumiar

(maki) ch’ujmi - puño

qhari sonqo - valiente

(uma) t’ojllu - cráneo

kutimuy - rebotar

ñawis laqhayasqas - ciego

saqerana - significa que una persona es abandonada por su marido/mujer

k’uyuykukusqa - entrelazado

sonqochay - consuelo

qhallallariy - lozanear, reverdecer; rejuvenecer



fuentes: Según Adolfo Cáceres Romero en "Nueva historia de la literatura boliviana. I. Literaturas aborígenes" probablemente de una recopilación de Manuel Rigoberto Paredes. En "Mitos, leyendas y cuentos de los quechuas" de Jesús Lara.

tejrarqa: Robert Beér.

yanaparqa: Delina Beér. 2003.



DUIKWAN MITSCHAWAN

Chimane monte runas ukhupi kay cuentota willanku:

Iskay wauqes karqa. Kaykuna Chamanespaj diosninkukuna. Ujnin Duik sutiyoj, ujnintaj Mitscha. Duik sajrasta ruan, Mitschataj allinta ruan.

Duikqa tukuy kay jallp’ata ruarqa; carpintero p’isqoman nerqa "Qan pataman uraman phawaykachay", ajinata orqos rikhurimorqa; ñaupajta, pichus jallp’a patapi purej, urmaykoj; orqos kajtenqa, manaña; chanta carpintero p’isqo kunan p’unchaykunakamapis pataman uraman phawaykachan; chayrayku orqospis q’enqay uray q’enqay patay ladosman rinku.

Ñaupajpacha Duikwan Mitschawan khuska purej kanku. Uj kutipitaj jatuchej orqosman rerqanku. Chaypi Mitscha wauqenta saqerpariyta munarqa, imaraykuchus Duikqa warminta suarqa paymanta. Ajinatataj, Duik ujpi puñusajtin, Mitscha wasankupi kaj uj orqopi uj t’oqota allarqa. Duiktaj uj ratullata puñusqanmanta rijch’arerqa, chaypitaj tapurerqa:

"Mayman risanki, wauqetuy?"

"Chayllaman risani." nispa, Mitscha kuticherqa, mana ripunanta willayta munaspa.

Chaymantataj Mitscha orqho ukhuman yaykorqa, t’oqonta paypaj wasanpi wisq’arqa; orqo ukhupi puriytawantaj, orqospaj ujnin ladonta llojsimorqa. Ajinamantataj Mitscha qhatíy munaj wauqenta saqerqa.

Mitschataj jawapiña kasajtin, chayraj wauqen chay orqoj t’oqonta tariytawan yaykusarqa. Llojsinata tarejtintaj, Mitscha karupiña karqa. Unayta Duik Mitschata mana taripáy aterqachu.

Chaykamataj, uj p’unchayta, Duik q’echichista wach’isninwan wañuchisarqa. Q’echichispaj sobrinosninkutaj chaynejman chayamorqanku, Duikmantaj tapurerqanku:

"Mana rikorqanki ayllumasisniykuta?" nispa.

"Mana" nispa Duik kuticherqa.

Chay pampapitaj karqanku q’echichispaj ayllumasisninku piskunatachus Duik wañuchinman kasqa. Chayta rikuspa, chay jamoj q’echichis phurusta qorqanku Duikman, "Kay phurusta churakuy" nispa; Duiktaj, chay phurusta churakuytawan, paykunawan khuska cielo pataman phawarqa. Ancha patapi phawajtinku, q’echichisqa, takispa, ujllamanta Duikmanta phurusninta sik’erqanku. Duiktaj, "Way!" nispa, uj jatun "chima" nisqa sach’a pataman urmaykorqa.

Q’echichis ripojtinku, Duik ushqayta chay sach’ata wiñacherqa, cielopi jatunta wiñanankama. Chaymantataj Duik chay jatun sach’amanta mana uraykuyta aterqachu. Q’echichista mask’arqa, "ichus yanapawankuman" nispa, paykunataj ripusqankuña. Uj "suchas" nisqas p’isqos chayamorqanku, manataj ni paykunapis yanapayta aterqankuchu. Ajinata Duik unayta chay sach’a patanpi qhepakunan karqa, mana uraykuyta atispa. Chaymantataj uj jatun khuru chayamorqa, Duiktaj nerqa payta:

"Uraykuchiway."

Chay khurutaj yanaparqa. Duikta uraman uraykucherqa. Sach’aj saphisninpaj qayllanpiña kasajtinku, Duikqa chay khuruta pampaman t’anqarqa, khuroj kunkanta p’akichispa. Chayrayku khurusqa kunan p’unchaykunakama p’akisqa kunkayoj purinku.

Chaymanta Duik aswan karuman rerqa. Chaypitaj uj warmiswan tinkukorqa. Duikqa paykunaman mikhunata qorqa, chaymanta paykunawan puñorqa. Chay qhepantataj chay warmis ayqerikorqanku.

Duiktaj chaypi uj mast’a patapi winkukuytawan, ismukorqa; ukhuntaj q’alá khuruswan suwisqa karqa. Wañoj wañojman tukusarqa, sajra kasqanmanta. Chay warmistaj kutimorqanku; kutimuytawantaj, Duikta wañusqajinata rikuspa, asipayarqanku, chaymanta yakuman wijch’orqanku. Chay yakuman wijch’usqanmantataj Duikqa ujtawan sayarerqa, chaymanta chay warmista "wuntutu" jamp’atusman tukucherqa.

Chaymantataj Duik uj runaspaj wasinkuman chayamorqa. Chay runastaj uj "tipoykunata" ruasarqanku.

"Imata ruasankichej qankuna?" Duiktaj paykunata tapurerqa.

"Tipoykunata pintasayku." runastaj kuticherqanku.

Chayta yachaytawantaj, Duikqa riporqa. Ripusajtinkamataj, paypata llanthun kutispa ujtawan chay kikinta tapurerqa:

"Imata ruasankichej qankuna?"

"Tipoykunata pintasayku." runas phiãrikuspaña kuticherqanku.

Ujtawan Duikpaj llanthun tapurejtin, runas sinchita qhaparispa nerqanku:

"Mana uyarerqanki? Tipoykunata pintasayku!" Ajiná payman parlasqankuta uyariytawanqa, Duik chay runasta k’usillusman tukucherqa. Chaymantataj ujninta wañuchiytawan mikhorqa.

Chay qhepanta, Duik ujnin runaswanñataj tinkukorqa. "Motakúta" mikhusarqanku, uj rumiwan kutaspa. Chayta rikuspa, Duik paykunata nerqa: "Motakúta qowaychej!" nispa. Paykunataj "Mana" nerqanku. Chaymanta Duik pampapi winkukuspa ujtawan wañoj wañojman tukorqa. Chaymantataj ujllamanta kutirerqa, kutirispataj tukuy chay runastapis k’usillusman tukucherqa.

Chay qhepantataj, uj mayu kantunta purerqa, chaypitaj uj runasta mayupi pujllasajta tarerqa. Paykunatataj tapurerqa:

"Imata pujllankichej?"

"Ñawisninchejta orqhonchej, orqhoytawantaj yakuman wjch’unchej." nispa kuticherqanku.

Chaymanta Duikpis ñawinta orqhokorqa, paykunajina, chaymantataj yakuman wijch’orqa; chay wijch’usqan ñawintataj uj mayupi wayt’asaj runa oqoykorqa. Anchata phiñakuspa chaymanta uj k’aspiwan chay runasta q’alata wajtararqa; chaymantataj paykunata challwasman tukucherqa. Chayrayku, kunan p’unchaykunakama challwas sillp’as; ajinata qhepakorqanku yakupi wajtachikusqankumanta.

Kunantaj Duik wauqenpaj aswan qayllanpi kasarqa, manataj taripayta aterqarajchu. "Imaynamantachus wauqeyta taripasaj?" nikorqa. "Ichus antaman tukuchikuyman aswan ushqayta purinaypaj; katarimanpis tukuchikuyman chayqa, cheqanta wauqeypajman chayayman." nispa nerqa. Ajinatataj Duikqa uj katariman tukuchikorqa. Chamane parlaypi "Duik" niyta munan uj laya katari mayqenchus q’omer pechoyoj montepi kausaj. Katariman tukuchikusqanrayku, Duik ajina sutikun kunan p’unchaykunakama.

Katariman tukuchikusqataj, Duikqa, wauqenta taripananpaj, "warmiwarmi" nisqa cheqaman chayanan karqa; chay "warmiwarmi" nisqa cheqataj mundoj tukukuyninpi

tarikun, maypichus jallp’awan cielowan tinkunakunku. Chay cheqapeqa cielo kicharikullantaj wisq’akullantaj.

"Warmiwarmi" nisqa cheqaman chayamuytawantaj, mana jaqay ladoman chimpayta aterqachu, chaypi jallp’awan cielowan wisq’asqa punkujina kasqanrayku. Chayta rikuspataj, uj "pica-pica" nisqa k’aspita k’utukorqa, chaytataj "warmiwarmi" chaupinta churaykorqa. Ajinamanta chimpayta aterqa.

Chimpaytawantaj, jaqay ladopi wauqen Mitschata tariparqaña. Taripaytawantaj, paywan anchata phiñakorqa "Imajtin saqerpariwarqanki?" nispa. Duikqa rikorqataj Mitscha chaypi iskay warmisniyoj kasqanta, chaymanta ujnin Mitschaj warminta paywan pusakaporqa. Chaymanta Duikñataj wauqenmanta t’aqakorqa, mana munaspa Mitscha payta tarinanta.

Ajina Duikpajwan Mitschajwan kausayninku.



VOCABULARIO

Chimane - una nación selvática que se halla al noroeste del antiguo territorio de los Yuracarés conlindante con la cordillera

q’enqay - sinuoso; ondulado (sinónimo: q’enqo)

q’echichi - loro sumamente pequeño

wach’i - flecha

ayllumasi - familiar, pariente

wañuchinman kasqa - translates "había matado"

mast’a - cualquier tela extendida en el suelo como una alfombra; alfombra

suwisqa - lleno de bichos necrófagos

suwi - larva de cierto insecto necrófago

wañojman tukuy - hacer finto de estar muerto

uj pita asipayay - reirse de alguien

k’usillu - mono (posiblemente sólo entendible en el Perú)

motakú - fruto de cierta palmera

kutiriy - reanimarse, recuperarse; volver a sí

wayt’ay - nadar

wajtay - golpear con algún instrumento como un palo

challwa - pez; pescado

sillp’a - delgado de manera aplanada

anta - tapir

cheqa - lugar

tukukuy - fin

chimpay - pasar a la otra orilla; pasar al otro lado

k’utuy - cortar a golpe o a golpes



fuente: un cuento de los Chimanes.

tejrarqa: Robert Beér.

yanaparqa: Delina Beér. 2004.



LARI-LARI

Kayqa uj Callawaya cuento. Ajinatataj willakun:

Uj kuti, Bautista Saavedra provinciapi, kinsa callawaya runas Chullina llajtamanta llojsimorqanku inciensó mask’aj Apolo llajtaman. Chontalaca nisqa cheqapitaj ujnin kaj callawaya runaqa t’aqakorqa chay iskay masisninmanta, ajinatataj payllataj kutimorqa Inciensero Yan nisqa yanninta.

Ñaupaj kaj p’unchaypitaj, tutayajtinkamaqa, chay callawayaqa sayarqa uj ch’in cheqapi, chaypi puñunanta umallikuspa; uj rato samarikuytawantaj, ninata jap’icherqa, sara ch’aqentataj wayk’oj churakorqa.

Yaku t’impojtin, callawayaqa puriymanta sayk’usqa uj ratota puñukojtintaj, rikhurisqa Lari-Lari nisqa p’isqo. Uj runataj kay p’isqoj takisqanta uyarispa, puñuyta munan. Ajina chay runa puñojtintaj, Lari-Lareqa sonqonpaj patanpi sayaspa, animunta suan, wañuchej onqoyta qospa. Ajinata kay Lari-Lari nisqa p’isqoqa wañuchin runasta.

Ajinatataj kay callawayaman rikhurisqa Lari-Lari p’isqo, uj chay callawayaj munasqanpaj misk’i takinta chiflaripuspa; chaymantataj chay chiflasqan layqasqatajina kikin callawayaj munasqanpaj kunkanmanjina tukorqa; chay parlayninwantaj "Munakuway!" nisarqa. Kay callawaya runataj kikin munasqanpaj parlayninta uyarispa, "Chimpaykamuy!" nispa nerqa; chaypi sumaj p’eqeñayoj p’isqotaj kutichispa callawayata puñuchiyta munarqa uj wawa puñuchina takita takispa, nillarqataj: "Munasqa Ilikuy, puñuriy makisniy ukhupi; noqa chimpaykipi kasani, misk’i uyaykita qhawaspa; ashqata purerqanki, ancha sayk’usqa kanki; puñullayña!" nispa. Munasqanpaj kunka parlayninta uyarispataj, callawayaqa q’ala llakisqa tukuy qayllayninta mask’arqa; mana munasqanta tarispataj, tatanpaj Lari-Larimanta willasqanta yuyarerqa; chay tatantaj nerqa: "Lari-Lareqa runa kunkata yachapayan, misk’i takistataj takin runas jap’isqasninta puñuchinanpaj; mana ni ima umachallawasqanchejta uyarinachu, kokatataj akullinaqa mana puñunapaj." nispa.

Chaymantataj chay tatanpaj nisqanta yuyarispa, umallikorqa imaynatachus p’isqota japíy atinanta; chaypitaj pampapi mast’arikorqa samarikuyta munaspajina; chaymantataj puñoj puñojman tukuspa, nãk’ay kichasqa ñawisninwan qhawaj churakorqa kay p’isqoj ruananta. Lari-Lareqa t’impoj mankaman qayllamuspataj, mankaman nerqa: "Niway, wauqetuy, dueñoyki puñukunñachu?" nejtintaj mankaqa kuticherqa "Dueñoyqa puñusanña." nispa. Pisi unaytawantaj p’isqoqa kutimorqa, kikillantataj tapojtin manka kuticherqa: "Dueñoyqa qhorqosanña" nispa.

Chaypachataj Lari-Lareqa kusisqa ñak’ayta llijrasninta kuyuykachaspa chay callawayaman qayllarikorqa, sonqonpaj patanpi sayallarqataj animunta suaj; jina callawayataj usqhayta paña makinta p’isqomanqa jaywaspa, kicharisqa makinwanqa Lari-Larita jap’irparqa.

P’isqotaj wañupunanpajña rikukuspa, ajinataqa parlarqa callawayamanqa: "Uyariy, Ilikitu, noqa yachani maypichus ashqa qolqe kasan; kachariwanki chayqa, chay cheqataqa rikuchisqayki; mashqatachus munasqaykita apakúy atinki." nispa. Ilikitutaj asirispa kuticherqa: "Ashqa qolqeyoj kaneqa. Mana munanichu qolqeykita." Lari-Laritaj: "Pakasqasniyta yachachisqayki, kachariwanki chayqa, mana ni jayk’aj wañojta ruasqayki." nispa nerqa. Ilikitutaj kuticherqa: "Mana necesitanichu pakasqasniykita willawanaykita; qanqa makisniypi kajtiykikamataj, noqajtaña chay pakasqasniykeqa." Chayta nispataj, ujpi phurusninta sik’erparerqa, uj ch’uspanpi jallch’aspataj, aychanta kankarqa kusisqa mikhuykorqataj chay p’isqota; chaymantataj winkurikuspa puñurikaporqa.

Manaraj puñuy jap’erqosajtintaj, rijch’aricherqa paytaqa uj paya warmej ch’aka kunkan: kayqa chay cheqaj "awicha" nisqan karqa; "awicha"taj uj laya supayqa. Kay awichari manchachej kunkawanqa chay callawayata rimarqa nispa:

"Waj! Chhika millay! Imanankitaj? Imaynatá wañuchinki Achachilaj yanapantari mikhuykunkitaj imari? Manataj yacharqanki Lari-Lariswan k’ita pavoswan Achachilaj uywasnin kasqankuta? Ruasqaykiwanqa phiñacherqankitaj kay Achachilataqa; pay kamachillarqataj kinsa p’unchay pasajtin wañunaykita imaynallamantapis." nispa.

Callawayataj chay manchachiywanqa manaña puñúy aterqachu, manka wasanchasqanmantari, kaytaqa jayt’aspa t’unata phirerqa. Chaymanta chay awichaj parlasqanmanjinataj ruakorqa: kinsa p’unchay pasajtin callawayaqa uj cheqapi puñuytawan wañusqa rikhurerqa, suwintustaj ayanta mikhorqanku.



VOCABULARIO

Callawaya - herbario itinerante proveniente de la provincia Bautista Saavedra, Departamento de La Paz; idioma de estos herbarios itinerantes

Apolo - una población en la selva no muy lejos de la región callawaya

cheqa - lugar (sinónimo: (cast.) lugar)

sara ch’aqe - traduce "polenta de maíz"; "ch’aqe" es una especie de sopa

animu - (cast.) alma (sinónimo: (cast.) alma)

chiflay -(cast.) silbar (sinónimos: (cast.) silbay; khuyuy)

kunka - garganta; voz (sinónimos: (cast.) parlay, waqay)

parlay - hablar; idioma; voz (sinónimos: kunka, waqay)

p’eqeñayoj - (aym.) inteligente

wawa puñuchina taki - nana, canción de cuna

Iliku - nombre típico quechua

chimpaykipi - a tu lado (sinónimo: (cast.) ladoykipi)

tukuy qayllayninta - por todos los alrededores

yachapayay - imitar

runas jap’isqasninta - hombres a quienes ha agarrado

umachay - aconsejar; "meter cabeza"

akulliy - mascar coca

mast’arikuy - extenderse

puñoj puñojman tukuy - hacer finto de dormir

ñak’ay - apenas (sinónimos: ñak’ayta, ñak’aymanta)

pisi unaytawan - después de poco tiempo

qhorqoy - roncar

ñak’ayta - apenas (sinónimos: ñak’ay, ñak’aymanta)

pakasqas - traduce "secretos"

mana ni jayk’aj wañoj - inmortal

ujpi - en un solo tiempo

sik’iy - arrancar

ch’uspa - bolsa de hombro típica callawaya y quechua

awicha - "abuela" en aymara

manchachej - temible

Achachila - dios tutelar de un cerro

kamachiy - ordenar, mandar

manchachiy - susto, algo que da miedo

wasanchay - traicionar

t’unata phiriy - hacer trizos

ruakuy - hacerse; cumplirse

suwintu - buitre



fuente: Enrique Oblitas Poblete – "Cultura Callawaya". La Paz. 1963.

tijrarqa: Robert Beér.

yanaparqa: Delina Beér. 2004.



CH'USEQA

Uj campo warmi uj karu chajrapi tiakoj, uj mana kasukoj warmi wawayoj karqa. Chay wawanqa tusoj rinanpaj tukuy imata ruaj.

Uj p’unchay, ninku, chay sipasta invitarqanku uj thunkuyman uj qaylla wasipi. Mamantaj ancha onqosqa kaspaqa mañaykorqa wawanta wasipi qhepakunanpaj, wawanri astawan munarqa tusoj riyta, mana mamanta uyarispataj, thunkuyman rillarqa, sumáj k’achallikusqa t’ikanchasqa ima.

Thunkuymanta kutimuspaña, sayk’usqa kusisqa ima tususqanmantaqa, mamanta wañusqata tarerqa. Ajinatataj pantasqanta yuyayninman churakorqa, mana kasusqanta ima.

Manchayta sonqonta nanachikuspa sinchita waqarqa, waqasajtintaj, willanku, chay sipaspaj ukhun phuruswan qhataykukorqa aswan juch’uyyarqataj, uj ch’useqaman tukunankama.

Vocabulario

thunku, thunkuy - baile, fiesta
k'achallikuy - adornarse; ponerse afeites; acicalarse, vestir con elegancia
yuyayman churakuy - darse cuenta (especialmente saliendo de un estado de embriaguez (sinón.:
yuyayman jap'ikuy)
sonqota nanachikuy - arrepentirse (sinón.: maleakuy)

tijrarqa: Robert Beér.

yanaparqa: Delina Beér. 2005.

fuente: Antonio Paredes Candia – "Literatura oral del Beni." ("La lechuza".) La Paz. 1992.



TIGRE RUNA

Uj kuti karqa uj k’ita uywas jap’ej runas; kay runastaj Santa Cruz montepi tiakorqanku. Mayninpijinalla rej kanku k’ita uywasta jap’ej monte ukhupi, ashqa alqoswan. Uj haciendaj runasnin karqanku. Chay haciendapitaj llank’aj kanku, arustawan misk’itawan poqochispa.

Chay kikin cheqapi tiakorqa uj runa Miguel Chubé sutiyoj. Kay don Miguelqa chiquitano nisqa monte runa karqa, unayña haciendapi tiakoj. Paywan warminwan mana jornaleroschu karqanku, mana chay sapa ruasqankumanjina pagasqas karqanku. Miguelqa qara imasta ruaj, aruzta pallaj misk’ita ruthoj ruasqanmanjina pagasqa karqa, warmintaj t’ajsaj karqa sapa docena t’ajsasqamantataj pagaj kanku.

Unayña don Miguel haciendapi tiakojtinpis, mana wakin hacienda runas payta munakorqankuchu, icha chiquitano monte runa kasqanrayku, astawan layqajina mentasqa kasqanrayku. Patrontaj, letrayoj runaqa, asikoj chay peonesninpaj macharisqankumanta, Migueltataj jark’aj.

Uj ch’isitaj uj hacienda runas machasqankumanta jampusarqanku wasisninkuman. Miguel Chubéj wasin chimpanta pasaspataj, chay chiquitano runata varillearqanku, jaya nisqasta qhaparispa payman. Don Migueltaj mana ni imanarqachu, chaykamataj uj urinata ch’uskisarqa pationpi.

Ujnin kaj machasqa runa Saravia sutiyojqa qayllamuspa taporqa:

"Ajinata recien ñak’asqa aycha tiapusunki."

"Arí."

"Ajinata suerteyoj karqanki uywa jap’inapi."

"Imaynataj jap’erqankiri?"

Don Migueltaj mana chayman kutichejtin, chay machasqa runaqa qarata oqharerqa qhawarqataj: llik’isqa karqa wasnnejpi kunkannejpipis. Chaymanta pampaman churarqa.

"Jaku, kumpa." chay ujnin machasqaman nerqa.

"Manachu aychanta rantipunki?"

"Ni qhasillapipis!"

Mana astawan nispaqa, karunchakorqa wasin cheqanman misk’aspa, manataj kumpan entienderqachu imajtinchus usqhakorqa. Taripaspaña, taporqa imajtinchus usqhakusasqanta, Saraviataj kuticherqa:

"Manachu qarata rikorqanki? Mana balaj jusk’un karqachu. Imaynamantachus jap’erqa chay runaqa...? Noqa asllata yachariniña."

Chaymanta tukuy runas parlakorqanku kay mana balaj jusk’uyoj kasqanmanta. Saraviataj pakayllamanta don Miguelta qhawaj "Ichus layqa." nikuspa, wasinpitaj montepitaj pakayllamanta qhawaykoj.

Uj p’unchay, Chubéj wasin qayllanpi uj thansas ukhupi pakakuspa, uyarerqa don Miguel warminman nisajta: "Monte uywasta jap’ej risaj. Monte khuchita mikhunayawan." Saravia yacharqa monte khuchis uj qhochispi Güendá mayu qayllapi kasqankuta. Ajinatataj kumpasninta willamojtinkama, rerqanku escopetasnintin alqosnintin chay monte cheqanman.

Don Migueltaj wasinmanta llojsisqa mana escopetayoj, chanta uj k’ullku chaki yanta qhatispa, monteman yaykorqa. Uj unaysituta qhochis cheqanman puriytawankamaqa, sayarerqa, uyarerqataj montej tukuy sonasqasninta, chaymanta "Walej kasan" nillarqataj; uj thansasmanta uj k’ajllasninta p’akerqa t’akararqataj pampaman uj puñunata ruajjina. Chaymanta tukuy p’achasninta lluch’ukorqa laqhes patapitaj sunt’iykusqa... chayllata ruaspa, uj k’achitu tigreman tukorqa.

Tigretaj alliyllamanta qallarerqa kuyukuyta. Uj sach’a qaraman sillusninta sat’erqa jasp’ispa, chanta siminta kicharerqa puka ukhu tonqorinta rikuchispa, chaymanta manchay sinchita ayllakuspa, qhochis cheqanman chimpaykusqa mana pampa laqhesta sonachispalla. Pisi karuta puriytawanqa, sayarerqa "Mana allinchoqa." nispa. Sunkhasnin kuyukorqanku ningrisnintaj uyarerqanku uj mana walej imachá kasqanta. Ujllamanta alqospaj ayñasqankuta uyarerqa, Alqos kajtinkoqa, runapis chaynejta purisanman, nispa. Askamalla sayarerqa imachus kasqanta yachananpaj. Mana chayta ruanachu karqa, ashqa alqos qayllamusajtinku. Chimpa ladoman ayqeyta munarqa, alqostaj ayñaspa chayamunankupajña karqanku, runaspaj parlasqasninkuta uyarikullarqataj. Tigre karuchakúy munajtin, alqos astawan qayllamorqankupuni. Chaymanta phinkirispa uj sach’aman lloq’arqa chay patamantataj "grrr" nirarqa ayñasaj alqosman.

Tigreqa uyarillarqataj runaj qhaparisqankuta qayllamusajtinku, chaymanta patamanta jisp’aykorqa pampaman. Chaymantataj pampaman phinkirispa chay joq’o jallp’api sunt’iykusqa. Alqostaj tukuynejmanta payta khaniykorqanku.

Chayamuspaña runas tarerqanku don Miguelta q’alallata alqo khanisqasninmantataj manchay nanaypi yawarchasqapis karqa. Manchay phiñas, alqos chay runaj muyuyninpi muyuykorqanku. Mana khanerqankuñachu, "grrr" nillasarqanku wasankupi qhechi chujchasniyojta.

Runastaj uj k’aspista k’utuspa, uj wantunata ruarqanku, chaypitaj runata haciendaman wantorqanku. Chay yanpitaj runaqa wañuporqa.

Vocabulario

tigre - (cast.) tigre (sinón.: uthurunku)
jap'iy - agarrar; cazar
aruz - (cast.) arroz
misk'i - dulce; caramelo; miel; azucar
chiquitano - una etnía selvícola que habita la provincia Chiquitos del departamento de
Santa Cruz
layqajina mentasqa - con fama de brujo
letrayoj - que sabe leer y escribir (sinón.: ñawiyoj)
varilleay - (cast.) insultar
jaya nisqa - insulto, mala palabra (sinón.: millay nisqa, khuchi nisqa)
urina - (vocablo de Santa Cruz) hurón
ch'uskiy - desollar, despellejar; quitar la ropa (sinón.: lluch'uy)
ñak'ay - degollar, carnear
recien ñak'asqa - fresco (de carne)
uywa jap'ina - caza
kumpa - amigo (sinón.: kausaqe)
cheqanman - rumbo a, hacia
misk'ay - tropezar
usqhakuy - darse prisa, apresurarse
pakayllamanta - de escondidas
thansa - arbusto, matorral
monte khuchi - chancho del monte
qhochi - sitio pantanoso; lagunita
k'ajlla - rama de matorral o árbol
lluch'uy - desollar, despellejar; pelar (vegetales); quitar la ropa (sinón.: ch'uskiy)
alliyllamanta - despacio; cuidadosamente
ayllay - maullar. aquí "sinchita ayllay" traduce "rugir"
pisi karuta - poca distancia
sunkha - un pelo que crece en la cara; barba; aquí traduce "bigote" del tigre
ujllamanta - repentinamente (sinón.: ujllata)
ayñay - ladrar
askama - un rato, un corto tiempo (sinón.: uj ratota)
parlasqa, parlay - voz (sinón.: kunka)
lloq'ay - montar a un caballo, etc.; subir a árboles
"grrr" niy - traduce "gruñir"
q'ala - desnudo (sinón.: q'ara)
runaj muyuyninpi - alrededor del hombre
muyuykuy - cerrarse en círculo alrededor de; rodear
qhechi - de orejas o cabellos tiesos
wantuna - litera; camilla
wantuy - llevar a otro entre dos o más valiéndose de una manta o equivalente a
manera de camilla

tijrarqa: Robert Beér.

yanaparqa: Delina Beér. 2005.

fuente: Germán Coimbra Sanz – "Relatos mitológicos y estudio analítico de los mitos vigentes en Santa
Cruz." ("El hombre tigre.") santa Cruz. 1985.



MAYUPI KAJ WAÑUSQA KILLA

Uj kuti uj sipas, Rosario sutiyoj, munakorqa uj waynata, Julián sutiyojta. Uj ch’isi Rosarioqa chay waynanwan tinkukorqa. Saphanasninpitaj ch’askas lliphipisarqanku. Juliántaj takisarqa uj k’acha takiyta mayqenchus munakuymanta parlarqa. Ojllanakorqanku… chaymanta tukuy ch’in karqa.

Kay michejkunataj t’aqanakorqanku iskay llanthusjina; Rosariotaj orqo pataman wicharerqa wasinman. Yanpi kaj sach’astaj k’ajllasninwan k’achituta lloskhorqanku sipas pasasajtin, uj pakasqa willayta chhichinkumanjina. Uj yana alqotaj, tutaj animunjinalla, sipasta corrispa taripasqa, chaymanta sipasqa rikorqa ch’ujllanta uj ch’askajina lliphipisajta… Wasinman chayamuspataj, punkuta wisq’aytawan siriykukorqa puñunanpi. Tutantinta jinalla churareasarqa mosq’okuspa mana puñúy atispa. Karu karupi uyarikorqa Juliánpaj takisqan, k’anchayniyoj ch’ujllaman urmaspajina.

Chaymantataj uj k’achitu puka k’anchay paqarimojtin, Rosarioqa puñunanmanta phinkirimuspa, yaku p’uñunta oqharispa llojsispa orqota uraykorqa.

Chimpa qaqapitaj Juliánpaj wasinpaj punkun kicharikorqa, llojsintaj Juliánqa. Sipastaj mayuman chayamorqa, t’ajsakorqataj chujchasninta paqarin yakupi… Ch’ikipaj sonayninwantaj michej wayna chayamorqa. Sipastaj ñawisninta oqharejtin Juliánqa nisqa:

"Qhawariy killata mayupi!"

"Julián!" nisqa.

"Kusikuywan mayoqa yaku k’anchayninwan uyaykita rikuchin." nisqa Juliánqa.

"Kay ñawisniykiwan munakuyki,
Kay ñawisniywan qanmanta t’ukuni,
Kay ñawisniywan qanmanta t’ukuni,
Paykunawan qhawasusqayrayku…"

"Chayjina k’achitu takiyniyki!" nisqa Rosario.

"Arí, k’achitutaj cheqantaj. Qhawariy mayuta kunanqa. Iskayninchej yakupi rikunakunchej!" nisqa Juliánqa.

"Rikunakunchejpuni. Ñaupaj kaj p’unchaymantaña tantachiwanchej." nispa sipas nerqa.

"Ajinapuni, kaypipuni rejsinakunchej, chayrayku noqa kayjinata takini:

"Uj t’ikajina yakoj kantunpi
Munakuyniy phutumusqan;
Chay t’ika qhepantataj kausayniy ripullanqataj,
Mayuchus chay t’ikata apanman chayqa."

"Chay takitaj mana cheqanchu, Julián!" nispa Rosario nerqa.

"Chay ujkunajinallataj cheqallantaj… bueno, ripusaj, tardeña. Ujsitukamalla tinkunanchejkama, paluma!" Juliánqa nisqa.

Juliántaj orqo yanninta ripusqa.

Sipastaj p’uñuta yaku junt’ata aparqa ch’ujllanman. Niná jap’ichiytawankama, ñañitanta rijch’aricherqa wayk’unanpaj. Chaymantataj orqota wicharerqa cabras tropanta qhatispa. Chimpa qaqamantataj Juliánqa uj takiytawan takimorqa. Sipastaj takispallataj kuticherqa, takiyninkutaj alliyllamanta karuchakorqa, iskay munanakoj palumaspaj takiyninkujina.

Intitaj muyorqa alliyllamanta orqos patapi, orqos wasanpi yaykunankama, tutataj chayamorqa ashqa yana p’isqosjina…

Rosariotaj chayamorqa ch’ujllanman tropanwan. Parasajtintaj, mana michej waynanwan tinkukuyta aterqachu. Juliántaj sinchita paypaj takimorqa. Chaymantataj sipasqa puñukaporqa, q’ayanta suyaspa Juliánwan ujtawan tinkunanpaj.

Q’ayantintaj sinchi qhon qhon lliuj lliuj kasqa, sinchi parata paramullarqataj, tukuy supaykuna cielopi kasanjina. Uwijasnin manchasqas kanchankupi uj k’uchuman k’askaykorqanku. "Kunan p’unchayta mana orqoman risajchu." nispa payllataj nerqa, chaymanta mayuman uraykorqa p’uñunwan. Jallp’atajri mosoj parawan q’aparqa. Manataj michej wayna ch’ujllanmanta llojserqachu. Rosarioqa mayuman chayarqa suyarqataj.

Mayoj yakusnin pasarqa manchayta thutuspa. Qonchuyarqanku. Rikhurimorqanku yakupi thansas, sach’as. Sipastaj mana mayoj wiñasqanta cuenta qokorqachu, Juliánta chayamunanta qhawaspa. Ujllamanta q’ala yaku muyuykusqa payta. Manchayta qhaparispa, ukhun p’ultiykukusqa usqhay correj yakupi. Makisnillanña rikukamorqa janaj pachamanta yanapata mañakuspajina.

Chay pachapi Juliánqa rikhurimorqa orqopi. Orqo puntanman correrqa mayuman Rosariota salvaj, manañataj payta rikorqachu. P’achasnillan yaku patapi tuytusarqanku…

Juliánqa phawaspa correrqa mayu uraman, uj k’ita caballojina. Chaymantataj watejmanta sinchita qhon qhon lliuj lliuj nispa paraykamorqa, mana jayk’aj rikusqanjina.

Chaymanta uj t’iu churu patapi rikorqa sipaspaj q’elluyasqa q’ala ukhunta. Wañusqa killajina mayoj yakuspi kakorqa. Chiriyasqaña ukhun karqa. Juliántaj hombrosninpi oqharispa yaykorqa chay sinchi yakusman; astawan astawan p’ultiykukorqanku iskayninku yakupi, chinkanankukamaqa. Mayutaj corrisarqapuni uj yawaryasqa cielo uranpi…

Chaypitajmin kay takiylla uyarikorqa, yaku patapi tuytuspajina:

"Uj t’ikajina yakoj kantunpi
Munakuyniy phutumusqan;
Chay t’ika qhepantataj kausayniy ripullanqataj,
Mayuchus chay t’ikata apanman chayqa."

Vocabulario

takiy - cantar; canción
k'ajlla - rama de árbol (sinón.: p'alqa)
lloskhoy - acariciar tocando
pakasqa willay - secreto (sinón.: pakasqa)
chhichiy - susurrar
churareay - estar (puesto)
t'ajsay - lavar (ropa, tela, cabellos)
ch'iki - hierba, pasto, césped (sinón.: pastu, q'achu)
chayjina k'achitu...! - qué bonito...!
ñaña - hermana de la hermana
tropa - hato, rebaño
payllataj niy - decirse a sí mismo
q'apay - oler (intransitivo)
thutuy - murmurar
qonchu - turbio
qonchuyay - enturbiarse
thansa - arbusto, matorral (sinón.: ch'akra)
cuenta qokuy - darse cuenta
ukhu - cuerpo
p'ultikuy - sumergirse
janaj pacha - cielo (religioso)
yanapa - ayuda
tuytuy - flotar
mayu uraman - río abajo
t'iu - arena
churu - isla

tejrarqa: Robert Beér.

yanaparqa: Delina Beér. 2006.

fuente: Oscar Alfaro – "Cuentos chapacos Segunda parte." ("La luna muerta en el río.") La Paz. Bolivia.
2004.



K’UYCHI

Kampupi llank'aspa, chaqrakuna puquchispa, uj qhari warmi wawankunawan ima kawsakusqanku. Ajinata kakusaqtillanku, chay nawpaq p'unchaynin sinchi para p'uñukunamanta jinapuni jich'akusqa. Ch'isiyayllataña tumpata thañirisqa. Ñapis mayuqa chayaykamusqa rumikunata ch'iqunarichispa, qunchulat'a yaku larq'akunanta lluqsispa, q'alatapuni uqhariykusqa sara chaqrata, papata, tukuy chaqra tarpusqata.

Chay qayna p'unchay tardinqa, uj chhika puchuq llant'aqa tukukapusqa. Qhipan p'unchayqa manañapuni ni imayna ch'awjrallapis kasqachu, ninata jap'ichinallankupaqpis, manallataq mut'ipis kasqachu. Warmiqa ama wawankuna yarqhaypi kanankurayku wasimasinman risqa, uj chhika ch'awjrata aynirikuq. Chaykama qusanqa larqa pichaypi muspaykachasasqa, ama chay qunchulat'a yaku, chaqrakunaman yaykuspa lamarparinanpaq, jinapi mana atisqachu llant'aman riyta.

Chay qhipan p'unchayqa, watiq paray qallarillasqañataq, tardillanña tumpata thañiriqtin, qusanqa mana llant'a kaqtin, punchunta, waskata, jachata ima, uqharikuytawan risqa urquman llant'a pallaq. Chayaspaqa rumi pataman punchuntawan waskantawan saqispa, mana ancha t'ula tiyaqtinqa, allin sunqu kaspa, mana phiñakuspalla, atikusqallanta jatuchaq thansa t'ulakunallata k'utusqa.

K'utusaspaqa uj ratu sayaykurispa, qhawarisqa intiq lluqsimunan laduta. Chaypiqa munay llimp'ikunayuq k'uychi urquq patanpi rikhurisqa. Payqa sunqun ukhupi nisqa: Manaña paranqachu. Chantá watiq llant'ata k'utullasqataq. Chaymanta ñawpa k'utusqanta rikuspa, kayniqmanta jaqayniqmanta q'alata tantaykuqtinqa, uj q'ipipaq llant'aqa wakirparisqa. Waskata apamuspa llant'ata liyasqa. Chaymantaqa llant'a q'ipita saqispa, punchunta apamuq risqa. Kutimuspa llant'a q'ipiman qayllaykusaspa, ujllata qhipaman phawamusqa, anchatataq mancharikusqa ari. Chay llant'a q'ipi patapi, uj jatun katari, k'uychi jina llimp'ikunayuq, ch'uwirayasqa puñurisasqa. Karunchakuspa, uj rumi patapi tiyakamusqa.

Ch'isiyaytaña watiq llant'a q'ipiman kutisqa. Chay llimp'ikunayuq katariqa chinkasqa, manaña ni mayniqpi kasqachu, k'uychipis qhawarinanpaqqa chinkallasqataq, parapis kitakapusqa. Wasinpiri, warmin wawankuna ima, suyasasqanku llant'ata, mikhunata wayk'ukunankupaq. Chantá payqa llant'anta q'ipiriyukuytawan wasinman urqumanta jurayk'apusqa.

Chay runa wasinman chayaspaqa, willasqa imachus llant'aman risqanpi pasasqanta. Warmin wawankuna simikichalla t'ukuspa uyarisqanku, ichaqa sunqunku tiyaykapusqa, imaraykuchus katariqa mana antis chay runata khanisqachu, chinkaripullasqa. Wakin runa chayta yachaspaqa, ujman ujman chay ayllupi tiyakuqkunaman yapaykurispa willasqanku.

Kay mancharikuq runaqa, qhari pachalla kasaspa, iskay kinsa simananman, tuta mikhuna pasayta, ch'iyaykuyta wijsan tumpallata nanarisqa. Watiq kinsa tawa p'unchayman nanallasqataq. Chaymanta mashka p'unchayninmanchá upa k'aray nanay purisqa wijsanpi ch'unchulkunanpi ima, puñuqtillan mana nanaqchu kasqa. Chaymanta pacha, sapa ch'isi sinchita nanaq kasqa, puñuy atinankama. Qhipamanqa imapaqñataq tuta p'unchay nanayqa manañapuni thañiqchu kasqa.

Unquqqa uj p'unchay qhawarikusqa ukhunta, wijsan jatun punkisqa kasqa. Warminqa wijsan punkisqata rikuspa, manchay llakisqa jampiriman rispa pusamusqa. Jampiriqa uj k'usu uya machitu kasqa, milluta mañakuytawan, chaywan simin ukhullapi risaspa, unquqpa wijsanta qhaqusqa. Qhaquyta tukuytawan chay milluta k'anallapi nina k'ajaman ch'urasqa. Chay nina k'aja patapitaq manchayta phusullurispa t'impuykusqa. Millu chiriyaqtin jampiriqa makin patapi jap'ispa, tiwjraspa tiwjrarimuspa, t'ukuspa qhawasqa imatapis rikunman jina.

Chay milluqa uj chiqanmanta qhawasqaqa, chay urqu maymanchus llant'aman rirqan, chay kikin kasqa. Chantá jampiriqa unquqta tapusqa, paytaq willasqa, imachus chay
tardi urqu patapi pasasqanta. Jampiriqa aqllasqa kuka laqhita llijlla patapi t'akarispa qhawasqa. Chaypi yachasqa ima unquychus chay runata jap'isqanta. Yachaspaqa unquqta nisqa: Chay llant'a patapi rikhuriqqa mana katarichu, k'uychi karqa. Maypachachus pay mancharikuspa wasaman phawasqa, chaypacha ukhunman yaykusqa. Jampiriqa mana chay jina unquyta jampiyta yachasqachu, mana imata ruwayta atisqachu katari ukhunmanta lluqsinanpaq. Chayrayku nisqa: Mana noqapaqchus kay unquy jampiyqa, mana noqa atisaqchu jampiyta, waqpaqtaq, chay yachaqman riychiq.


Astawan astawan wijsanqa punkiykusqa, tuta p'unchaytaq nanayqa manaña thañiqchu kasqa. Ajinapi warminqa risqa uj layqaq wasinman. Chay warmiri may karupi, urqu k'uchupi tiyakusqa. Chayaspaqa willasqa imaynatachus qusan unqusqanta, sunqu nanayta tuta p'unchay nanaypi kasqanta. Chay tukuyta willasqanta uryarispa, layqaqa yachasqaña ima unquychus qusanta jap'isqanta, qhariyapunanpaqri layqaqa nisqa: Kay unquypaq yakupi t'impuchinayki tiyan, qanchis q'aytuta, qanchis llimp'iyuqta k'uychiqta jina. Chay yaku t'impusqatataq ujyachinayki tiyan.

Unquqpa warminqa usqay usqayta mask'asqa llimp'iyuq q'aytukunata. Ñawpaq simana tarirqusqa phisqata, qhipan kaq simanaqa suqta kaq llimp'iyuqta q'aytuta tarirqullasqataq. Chaymanta qhipamanqa qanchis kaq llimp'iyuq q'aytutata manapuni tariyta atisqachu ni imaynamanta.

Chaykamaqa qusanqa astawan astawan mana alli kapusqa. Wijsanqa anchatañapunitaq punkiykusqa, phatarqunayasasqaña. Nanayqa mana awantay atina kasqa, manallataq ni tuta ni p'unchay thañiqchu kasqa. Mana ni imaynanmanta siriykuyta atiqñachu kasqa, nitaq wijsanmanta, nitaq wasanmanta.

Ñak'aymanta uj tardi, ujnin kaq wasimasin chay llimp'iyuq
q'aytu aparisqa, unquqpa wasinman chimpaykusqa. Chayta jap'irquytawan warminqa tukuy sunqu usqay usqayta t'impurquchisqa qanchisnin q'aytuta llimp'iyuqta, imayna llimp'iyuqchus k'uychi kasqa, ajinata. Chaykamaqa waqcha runaqa wañupunan patapiña kasasqa. Chay yaku t'impusqata qanchis llimp'iyuq q'aytuta apaykunanpaqqa, unquqqa tukurqakapusqaña.


Vocabulario

Ch'iqunakuy - chocar piedra con piedra
ch'iquy - labrar la piedra
qunchulat'a yaku - agua totalmente turbia o barrosa
lamay - llenar de lama un terreno el rio que está de avenida
t'ula - arbusto que crece en los valles y en la puna
allin sunqu kaspa - persona de buen corazón y muy paciente
atikusqallanta - cuanto se podía no más
thansa - ramificado y de abundante follaje (arbusto o arbol)
llimp'i - color, pintura
liyay - liar (una carga de leña)
llimp'ikunayoq - con varios colores
ch'uwiy - enroscar (lazo o soga)
kitakapuy - dejar de llover, escampar
jurayk'apuy - intr. bajar
simikichalla - boquiabierta, sorprendido, atónito, estupefacto
ichaqa - pero
yapay - añadir, añadir más detalles o exagerar un poco
simana - semana (del español)
ch'iya - liendre
ch'iyay - poner huevos la pulga o el piojo
mashka p'unchayninmanchá - no sé a los cuántos días (de algo que pasó)
upa k'aray nanay - un dolor sordo y contínuo
ch'unchul - intestino
imapaqñataq - para qué ya hablar
k'usu - arrugado, rugoso
millu - sulfato de alumina
k'analla - tiesto, pedazo de cualquier vasija de barro
nina k'aja - brasa(s)
manchayta - mucho, mucha
phusullu - ampolla, burbuja como una ampolla
phusulluy - formarse ampollas en la piel
tiwjray - volcar, remover
k'uchu - rincón, rinconada
urqu k'uchu - pie del cerro o de una montaña
qhariyapuy - recuperar la salud; sanarse
mana alli - mal de salud, enfermo
mana alli kapuy - sentirse muy enfermo
awantay - aguantar

Relato de: Eulogio T’urumaya a Luis Morató Peña en Phajcha jurisdicción de Poqona, Cochabamba, Bolivia.

Retraducido al quechua, lengua en la que fue originariamente relatado por el amauta Luis Morató Peña.

Publicado en el libro de Jesús Lara: "Mitos, leyendas y cuentos de los quechuas."



Yuraj Phuyoj Wawan

Uj kuti karqa uj wak’a. Kay wak’ataj uj nina orqoj sonqonpi kausakorqa. Uj p’unchaytaj, kay wak’aqa uj k’acha yuraj phuyuta munakorqa, chanta aparqa payta orqonpaj patanman. Mana munarqachu payman ni pi qayllaykunanta.

"Kunan warmiy kaspa," nerqa "orqoy ukhupi wisq’asqa qhepakunayki."

"Mana munanichu kaypi wisq’asqa kayta. Munani hanaj pachapi kasayta." nerqataj chay yuraj phuyu. "Munani uraman jallp’aman qhawayta, tukuy chaypi pasasasqanta rikuyta." nispa.

Qhasillatataj mañarqa. Chay wak’aqa wisq’asqapuneqa. Pisi qhepaman, wacharqa uj wawata, kikin mamanman rijch’akojta. Chay wak’ataj anchata kusikorqa, wawantataj Rit’i sutiyojta suticharqa, tukuymanta aswan yuraj kaj wawa kasqanrayku. Yuraj Phuyutaj wawayojña kaspa, manaña chay chhikata llakikorqachu, jinapis mana qonqaporqachu ñaupa jawapi kausayninta.

Uj p’unchaytaj, wak’aqa orqoj punkunta wisq’ayta qonqapojtin, chay yuraj phuyu llojsisqa, wawanta marq’arikuspa. Chayllapitaj Wayrata rikorqa; Wayrataj wak’ata anchá cheqnikoj. Mancharikuspa, phuyoqa munarqa orqoj ukhunman kutikuyta, nitaj aterqatajchu. Wayrataj makisninman mayt’uspa phuyuta oqharerqa, phuyutaj wayrata maqaspaqa, wawanta t’akarqa.

Orqo wak’ataj kutimorqa warminta Wayra apasajtinpacha. May sinchita phiñakorqa, manataj Yuraj Phuyuta kacharichiyta aterqachu. Chay chhikata phiñakorqa: jallp’a khataterqa wajyajtin, orqoj ninantaj orqoj sonqonmanta sinchita llojsimorqa. Mayusjinapi nina rumenqa orqoj patanmanta uraykuyta qallarerqa. Sinchi q’osñitaj hanaj pachaman wicharerqa, orqoj chakinpi tiakoj runastaj tukuy imasnintataj jap’ispa, Mama Qhochaj t’iu pampanman jark’akoj rerqanku, orqoj wak’anpaj phiñakuynin tukukojtinkama.

Chay orqoj wak’anpajtataj uj yanapaj runan kaporqa, pichus puriyninkunaspi paywan khuska purej. Uj sumaj sonqoyoj ch’ili runa kasqa.

"Noqa llojsejtiy, orqo ukhunpi qhepakunayki tian Rit’ita qhawaj." chay wak’aqa kamacherqa. "Ama jayk’aj orqomanta llojsichiychu, tutantin p’unchaynintintaj. Allinta qhawajtiyki, runayajtenqa, warmiyki kanqa." nispa nerqa.

Kay nisqanqa anchata kusicherqa ch’ili runata, wawatataj sumajta qhawajtintaj, Rit’eqa payta munakuspa tukusqa. Watamanta wata rejtin, tatallan chay orqoj wak’allawan, chay sumaj sonqoyoj ch’ili runawanpis, kakusarqa. Mayninpijinalla, maman, Yuraj Phuyoqa, orqoman jamoj, Wayrawan apasqa, wawanta rikuyta munaspa. Jinapis qhasillata jamoj kasqa. Ch’ili runaqa mana nipuni wawanta llojsicherqachu. Llakikuspataj Phuyoqa manchayta waqaj, waqaykunasnintaj orqoj kinrayninta uraykoj, sinchi mayusta ruaspa, kay sinchi mayustaj phurmamoj, orqoj chakinpi kaj llajtitasta p’ampaspa.

Chay orqoj wak’antaj sapa Yuraj Phuyuta rikuspa, anchata phiñakuspa, nina nina orqomanta llojsinankamaqa, chay kikinpi Yuraj Phuyu waqasarqa mayusta phurmuchimuspa.

Rit’itaj may chhika k’achitu sipasman wiñajtin, mana chay ch’ili runa ni imamanta ama niyta aterqañachu. Anchata mañajtin orqoman llojsichinanta, uj p’unchayqa "Llojsiy, ari." nisqa "Tutallata llojsinayki; amataj ni pi rikusuchunchu; chanta ama paqarisajtinraj kutimunayki tian." nispa. Ajinatataj kay pachaspi anchata kusikorqa chiri wayrapi, ñawisninta lliphipej ch’askasman tejraspa.

Uj ch’isitaj ch’ili runaman nisqa: "Uj ch’askata apamuway, umay mat’ikunaypi (frenteypi) churakunaypaj." nispa.

Ch’ili runataj nisqa: "Mana chay chhika jatunchu kani hanaj pachata taripanaypaj." llakispa nerqa "Tatallayki, Orqoj Wak’an, paylla chayta ruayta atin."

"Walej. Niy payman apampuwananta." chay sipas nerqa.

Ch’ili runataj mana chayta wak’amanta mañayta munarqachu, imaraykuchus wak’aqa chaypi yachanman karqa mana kasusqa kasqanta. Chay sipastaj nerqa mana ch’ili runaj warmín kananta, mana mañasqanta ruajtin chayqa; ajinallatataj Orqoj Wak’anta mask’aj rerqa. Chay llojsispataj, qonqaporqa orqoj punkunta wisq’ayta.

Q’aya paqarintataj Rit’eqa rikorqa uj k’anchasqata, chaymantataj rikorqa qaqa punkuta tanqáy atinanta; ajinapitaj jawaman llojsíy atisqa, mana ni jayk’aj jawapi p’unchaypi kayta yachasparaj. Kay kausayninpitaj ni jayk’aj rikusqanjina ujllata rikusqa k’anchayninta, t’ikasta, p’isqosta, chay rikuspataj anchatataj kusikorqa. Tukuy orqoj kinraykunasninnejpi wichaykacharqa, mana sayk’uspa chay k’acha pachata rikuspa. Orqoj patanman chayaspataj, ancha sayk’usqa puñukaporqa uj p’alta rumi patapi.

Mamantaj, Yuraj Phuyu, pasasaspa, puñusaj wawanta qhatayta munarqa, "Ima qhenchapis chimpaykunman payman." nispa, Wayrataj apamparqa Phuyuta, manaraj Rit’ita jark’áy atisajtin.

Chaymantataj Inteqa k’anchamusqa, chay k’acha puñusaj sipasta rikuytawanqa, k’umuykuspa much’aykusqa. Chay much’ajtintaj, chay sipas, ancha sayk’usqaña, unuyarpakusqa. Orqoj Wak’anwan Ch’ili Runawan sipasta mask’aj jamuytawankamaqa, chay puñusqanpi uj sut’i yakuyoj juturillata tarerqanku. K’acha Rit’inkutaj wiñay wiñaypaj saqepusqa.


Vocabulario

nina orqo - volcán
hanaj pacha - cielo (sinón.: syelu)
pisi qhepaman - después de un poco, después de poco tiempo
tukuymanta aswan yuraj - la más blanca
marq'ay - llevar en los brazos; abarcar
khatatiy (DB) - temblar (sinón.: khatatay, kharkatiy)
nina rumi - lava
t'iu pampa - playa al lado del mar
yanapaj runa - sirviente (lit.: hombre ayudante)
puriy - caminar, viajar; viaje
ch'ili - enano
runayay - ser educado, llegar a ser adulto
watamanta wata rejtin - después de pasar año tras año
mayninpijina - de vez en cuando
jinapis - pero
waqay - llorar; lágrima
phurmuy - rebosar
chay kikinpi - simultáneamente, y todo el tiempo
ama niy - rehusar
pacha - tiempo; mundo; tiempo (atmosférico)
uma mat'ikuna (DB) - frente (sinón.: mat'i, frente)
ni jayk'aj rikusqanjina ujllata rikusqa... - por primera vez en su vida pudo ver...
qhencha - individuo que trae mala suerte; destino, hado, fatalidad; peligro, accidente
unuyay - derretirse, licuarse los sólidos

tijrarqa: Robert Beér.

yanaparqanku: Delina Beér. 4 diciembre killapi 2007 watapi. Lynette Yettermanpis yuspagarasunki yanapasqaykimanta.

fuente: Brenda Hughes – "Folk Tales from Chile."

Qori Chujchita

"Qori Chujchita" es un cuento tradicional con un amálgamo de rasgos que son similares a algunos que se encuentran en otros cuentos conocidos (vea "Kuntur" abajo, "Pelo de Oro" en la tradición europea, aunque ésto podría ser sólo una coincidencia, y "Wawa Uywaq Aguilakuna" ("Los águilas que criaron una niña") en Johnny Payne - "Cuentos cusqueños." Cuzco). "Qori Chujchita" significa "Cabellos de Oro" y es también el nombre de la protagonista principal del cuento.

Se trata de un bebé que nace en extrañas circunstancias de un tumor en la pierna de un hombre. El bebé tiene cabellos de oro (qori chujcha). El hombre se asusta y la abandona, luego, le rapta al bebe un cóndor. El cóndor le cría hasta que llega a la edad adolescente. Un día, la chica va al río a lavar ropa, y allí se encuentra con un joven galán quien empieza a cortejarla, y, al fijarse en sus cabellos de oro, le pide que le dé uno. A pesar de las negativas de la chica, le roba uno de esos cabellos. Y, cuando el cóndor regresa a su nido, cuenta los cabellos de la chica, y encuentra que le falta uno. La chica echa la culpa al gato y el condor le mata. Otro día pasa lo mismo y esta vez, la chica le culpa al loro. Otra vez pasa igual y le culpa al mono. Luego, la cuarta vez, el joven logra persuadir a la "Qori Chujchita" a irse con él, y se van a la casa de sus padres. El cóndor anda frenéticamente por todas partes buscando a su hija adoptiva, hasta encontrarla en la casa del joven. Ella se esconde debajo de un cántaro y se niega totalmente a dejar a su amante y volverse con el cóndor. Entonces el cóndor, furibundo y vengativo, realiza un procedimiento mágico, "sorbiéndola", y reduciéndola a un charco de sangre.

Supaypaj Wawasnin

El título de este cuento significa "Los hijos del diablo". Encuadra en la categoría tradicional de cuentos quechuas que involucran al diablo.

El contenido es el siguiente: Hace muchos años hubo un pueblo muy aislado de Bolivia. Hubo una pastora llamada Catalina que vivía con sus padres. Se enamoró de ella un joven llamado Paulino, que era comerciante de afuera del pueblo. Cuando el padre de la pastora supo de este romance, le encerró a su hija en un cuarto de su casa. De una manera misteriosa Paulino logra entrar a este cuarto cerrado a llave para estar a su lado. Después de un tiempo, Catalina aparece encinta. Para saber por donde entra y sale Paulino un día Catalina amarra un hilo de lana a la cintura del joven, y ve que había salido por una rajadura en la ventana por donde su madre le pasaba los platos de comida. Un día le persuade a su madre a dejarle salir, y, siguiendo el hilo de lana encuentra en una barranca una serpiente de dos cabezas. Cuando sus padres ven que está encinta, se preguntaron cómo hubiera podido volverse encinta cuando estaba encerrada en el cuarto. Luego Catalina dio a luz a dos niños que eran mitad humanos mitad serpientes. Los pueblerinos y el jefe del pueblo llamaron a siete curas, para bendecir el pueblo y quemar a los hijos de Catalina. Cuando estaba a punto de quemarlos, Paulino apareció y pidió al cura que no los queme. Desde ese entonces aquel pueblo está embrujado, Catalina y sus padres nunca se envejecen, cuidando a los hombres-serpientes, y todos los demás pobladores han desaparecido. Sólo una persona completamente buena e inocente puede absolver el hechizo bajo el cual aquel pueblo se encuentra.

Atoj Antoño

Este es un cuento del zorro llamado en quechua "Atoj Antoño" ("El Zorro Antonio"), el protagonista más tipificado de los cuentos andinos. Relata tres diferentes episodios en los que el zorro se hace engañar por su archi-enemigo, el conejillo de Indias ("Kumpa Conejo"). En el primer episodio Cumpa Conejo le hace creer que iba a llover fuego, haciéndole entrar en un foso, cubriéndole con ramas y tierra, y luego picándole la mano con espinos. En el segundo episodio, Atoj Antoño encuentra al conejo sosteniendo una piedra grande. El conejo le explica que si cae la piedra se destruirá el mundo, y le pide que la sostenga mientras él va a comer. El zorro cumple con el pedido del conejo pero el conejo no regresa. En el tercer episodio, el zorro encuentra al conejo silbando, y le pide que le enseñe a silbar. El conejo le dice que tiene que coserle la boca para que silba mejor, porque no tiene la boca apta para silbar. Después de cosérsela, el zorro ve una perdíz, abre la boca para comerla y se desgarra toda la boca.

Kuntur

"Kuntur" es un cuento tradicional, y quizás algo altiplánico, relatado por una indígena de Ayopaya (Departamento de Cochabamba). El lema del rapto de una pastora por un cóndor es muy común en el folklore andino.

El contenido es el siguiente: Un cóndor se disfraza de joven para cortejar a una cholita que vive en el campo. Cuando están jugando al cargárse aguayos, el cóndor le levanta en sus alas a la cholita y la lleva a su guarida. Después de traerle la primera vez un cordero, el cóndor le trae sucesivamente carne de burro y carne de mula, al disgusto de ella. Mientras tanto, se queda preñada. En su casa, sus padres notan su ausencia. Su loro, Lorenzo, avisa que conoce su paradero, y le encargan de traerla. La cholita en la peña da a luz a dos bebés cóndores. Llega Lorenzo y conspiran su fuga. No pudiendo llevarles a los bebés, matan a uno de ellos, mientras que el otro se salva. Cuando el bebé sobreviviente le avisa al cóndor de la fuga, él jura matarle al loro. Vuela a la casa de la cholita para demandarle. Y cuando los padres rehusan entregarsela, encuentran que de su hija ahora no quedan más que sus huesos.

Chullpa Tullu

"Chullpa Tullu" (en español: "El Hueso de Momía") es un cuento imaginativo y ficticio, o tal vez no tanto, acerca de la locación de unas ruinas inca-aymaras en las cercanías de Capinota (Departamento de Cochabamba).

Aquí la trama del cuento: Una chica, que se llama Gabina, un día no va a la escuela por miedo de un examen que tiene que dar. Se escapa a un cerro llamado "Poqotayka". Allí desde un escóndite ve un perro "tan grande como una vaca". El perro se va y la chica le sigue por el mismo derrotero. Al pie de un cerro ve un pueblo incáico. Acercándose a las ruinas, se admira de todo lo que ve. Cerca a las ruinas vive un campesino viejo, Akino Machu, quien, presentándose como el guardiano del lugar, le advierte de no tocar nada que halle allí, porque le podría llevar el "Chullpa Tullu". Desobedeciéndo los preceptos del anciano, toca un artefacto y extrañamente un viento torbellino le descarta la mano. Va por una llanura y se dirige a donde divisa una columna de humo. Vuelve trayendo un pequeño monolito y una pequeña olla. Cuando ya son las doce, regresa a su casa y coloca los dos artefactos sobre una mesa en su cuarto, sin avisarles a sus padres de su hallazgo. En la noche se va a la cama y se echa a pensar en la advertencia del anciano. Justo en ese momento el viento torbellino llega y le atormenta el sueño. Cuando se despierta al día siguiente, nota que los dos artefactos han desaparecido.

Tiri

El texto presentado aquí es parte de un largo cuento yuracaré (los yuracarés habitaban, y aún habitan, la provincia tropical Chaparé del Departamento de Cochabamba) incluído por Alcides Dessalines d’Orbigny en su obra "Viaje a la América Meridional", el cual se supone que él mismo sacó del manuscrito de un misionero, el padre Lacueva, quien vivió dieciocho años entre los yuracarés; el viajero francés d’Orbigny estaba en América del Sur entre los años 1826 y 1833.

Capítulo I: Creación, destrucción y re-creación del mundo-selva. Esta primera parte comienza con la creación del mundo, suceso que tuvo su centro en la selva yuracaré. Un tiempo después, un genio maléfico prendió fuego a todas las selvas. Sólo un hombre se salvó de este desastre. El genio maléfico, "Nina Runa" tuvo compasión de este único ser humano, y le dió una puñada de semillas. Cuando el hombre sembró estas semillas, brotó toda una nueva selva.

Capítulo II: La chica y Ulé. El hombre encontró a una mujer, y de ella tuvo varios hijos, entre los cuales hubo una chica. Un día, cuando estaba caminando en el monte, a esta chica le llamó la atención un hermosísimo árbol. Su deseo de que se torne en hombre se hace realidad y aquella noche duerme con él, este su enamorado que se llama "Ulé" (de "uli" en yuracaré que significa miembro genital). Pero al día siguiente él no regresa. Obedeciendo los consejos de su madre, cuando Ulé reaparece unos días después, la chica le aprisiona con cortezas de morera, y le chantajea de esta manera a casarse con ella. Por una temporada, vivieron sin contratiempos, hasta un día en que unos jaguares le matan a Ulé. Cuando la mujer llega a la escena de la muerte de su marido, cuidadosamente levanta los pedazos de su cuerpo y, cuando fueron juntados, Ulé milagrosamente se resuscita. (En la traducción aquí se ha inventado la intervención de la Pachamama.) En el camino a su casa, Ulé se detiene en la orilla de un arroyo, y, mirando el agua cristalina, nota que le falta un trozo de su mejilla. Esto le motiva a declarar que ya no quiere vivir con ella, y que ella debe separarse de él, con la prevención de no mirar atrás en el camino si oye caer alguna gran hoja de árbol. Cuando está caminando sola, efectivamente oye caer una hoja, e imprudentemente desacata las instrucciones de Ulé, acto que le produce un vertigo delirioso y le hace extraviar del camino. Sólo se sale de su delirio cuando ve delante de ella una choza en un claro de monte.

Capítulo III: La casa de los jaguares. La choza pertenece a unos jaguares. La mujer se encuentra con la madre de una familia de jaguares, y ella la esconde de sus hijos que en el momento no están en la casa. Pero cuando regresan olfatean su presencia, y le mandan sacarles unas hormigas venenosas de sus cabezas. Para protegerle la madre le da unas semillas de zapallo indicándole que eche las hormigas al suelo y coma las semillas. Mientras que tres de los cuatro jaguares no notan su truco, el cuarto tiene dos ojos adicionales en la parte posterior de su cabeza y, viéndola comer las semillas, la agarra y la mata, y le saca de su vientre un bebé que entrega a la jaguar madre como su porción de la comida. La madre, sin embargo, no lo come, sino lo guarda todavía vivo en una olla de la cocina.

Capítulo IV: Tiri. Sin que los otros jaguares se enteren, la madre cría al bebé de la humana. El nombre del chico, ya crecido, es Tiri. Un día, le manda expulsar un pájaro que está comiendo los zapallos. (Este pájaro se llama en yuracaré "ysheté"; en la traducción se ha usado el nombre "yuthu" (perdíz), por aparecer este animal frecuentemente en los cuentos quechuas.) La flecha de Tiri sólo le corta la cola al pájaro. En agradecimiento por no haberle matado, el pájaro le avisa a Tiri que los jaguares mataron a su madre. Tiri jura venganza; sube a un árbol para emboscar los jaguares asesinos. Mata los tres primeros, pero al cuarto que tiene cuatro ojos no logra más que herir; para escaparse de este jaguar encegado por la rabia sube por encima de los árboles. Ruega protección de ellos, y de la luna, que, al escucharle, le invita a esconderse en su cara. Desde ese entonces, los yuracarés creer divisar a Tiri en la luna y dicen que es por eso que tiene manchas.

Jukumari

Este es un cuento acerca de un oso ("Jukumari"). Es un cuento muy difundido en distintas versiones en Bolivia, Perú y tal vez también el Ecuador.

Este cuento del "Jukumari" prosigue así: Una vez hubo un oso. este oso se enamoró de una joven pastorcita, hasta que un día la llevó a su cueva. Allí tuvieron a un hijo. Pero, cuando ve a unos transeúntes, la pastorcita empieza a sentir pena y a añorar a su gente. Volviéndose celoso, el oso tapa la entrada de la cueva con una roca. Su hijo le promete a la madre mover esta roca cuando crezca más. Y así, un día, su hijo aparta la roca y los dos salen de la cueva. En el mundo afuera, el joven hijo del oso y de la pastorcita tiene muchas aventuras en las que demuestra un inmenso coraje y unas fuerzas sobrehumanas. Luego un día su madre está por morirse y le insta a que vaya a traerle a su padre, pero muere antes de que parta su hijo. Luego el hijo va a reunirse con su padre y los dos viven felices hasta que el padre también muere. Entonces el hijo entierra el cuerpo de su padre en la misma sepultura en la que estaba enterrada su madre, y allí los dos cuerpos se entrelazaron e hicieron brotar un hermoso árbol. A la sombre de este árbol encuentran consuelo los amantes que han perdido a su enamorado y sus corazones vuelven a reverdecer.

Duikwan Mitschawan

Este es un cuento de los Chimanés, una tribu que habita la selva al noroeste del Chaparé. Los protagonistas principales en este cuento son dos dioses hermanos, Duik y Mitscha ("Duikwan Mitschawan" significa "Duik y Mitscha"). Duik es el dios del mal y Mitscha el dios bueno. Cuando Duik le roba su mujer a Mitscha, Mitscha se escapa de su hermano, perforando un túnel a través de un cerro. Duik le persigue, y en el transcurso de perseguirle, tiene varias aventuras con otros habitantes de la selva tanto animales como seres humanos. Al final llega a un lugar que se llama "warmiwarmi" (coincidentalmente "warmi" significa "mujer" o "esposa" en quechua) donde el cielo se encuentra con la tierra e introduce un palo entre los dos para darse paso. Después de tales aventuras imaginativas y sobrehumanas, da alcance a su hermano, quien le regala una de sus dos mujeres, luego Duik esta vez abandona a Mitscha.

Lari-Lari

Según las creencias callawayas, el Lari-Lari es un pájaro que mata a sus víctimas robándoles su ánimo.

Una vez, en la provincia Bautista Saavedra, un callawaya estaba viajando al lugar selvático de Apolo para traer incienso. En un lugar donde se paró para pasar la noche se acercó un Lari-Lari y trató de robarle el ánimo imitando la voz de su enamorada. Acordándose del peligro que representa este pájaro, el callawaya hizo finto de estar dormido y luego, cuando el Lari-Lari vino a posarse sobre su corazón, lo agarró. Luego lo peló, lo cocinó y lo comió. En este trance, la "awicha" del lugar, una especie de vieja endemoniada, le despertó del sueño y le amenazó que dentro de tres días estaría muerto por haber matado a una de las criaturas del "Achachila" (dios tutelar de un cerro). Tal como lo pronunció la "awicha", el callawaya amaneció muerto después de tres días.

Ch’useqa

El título de este cuento significa "lechuza" en español. El cuento trata de una muchacha a quien le gusta ir a bailar más que cualquier otra cosa, y quien un día va a bailar dejándole a su madre enferma sola en la casa, y cuando vuelve le encuentra a su madre muerta. Tanto es su remordimiento que se convierte en una lechuza.

Este cuento fue contado en el departamento tropical del Beni, originalmente en español, y es algo típico de sus habitantes, ya que a ellos, como a la muchacha en el cuento, les parece gustar mucho bailar.

Tigre Runa

El título de este cuento significa "El hombre tigre" en español. Trata de un indio de una etnía selvícola (chuiquitano) quien se convierte en tigre cuando caza. En la hacienda donde trabaja, se lo suspecha ya de ser brujo. Un día uno de los peones de la hacienda acierta a oír una conversación en la que le dice a su mujer que va a cazar en cierta zona de la selva. El peón espión llama a los otros peones y deciden seguirle al indio llevando escopetas y perros. Mientras tanto, el indio selvático se convierte mágicamente en un tigre para realizar sus planes de caza. Le atacan brutalmente los perros, y cuando llegan los peones lo encuentran gravemente herido, vuelto a su forma humana. Muere en el camino a la hacienda.

Este cuento trata de gente de la provincia, o provincias, tropicales de Santa Cruz, donde aún hay uno cierto número de indios nativos selvícolas. Germán Coimbra Sanz, en su libro "Relatos mitológicos y estudio analítico de los mitos vigentes en Santa Cruz." explica:

"El mito del hombre-tigre está circunscrito principalmente a las provincias chiquitanas, y los llamados brujos por el vulgo, formados en esas regiones, se pueden dividir en dos grandes categorías: 1) Los curanderos que ejercen la medicina en un sentido amplio y con un porcentaje reducido de prácticas supersticiosas y, 2) Los brujos, pichareros, o hechiceros, que ponen o sacan el oboish (hechizo). Entre estos últimos están los que tienen el poder de convertirse en tigre u otro animal. ..."

"En los mitos de los pueblos primitivos del oriente del país, casi en forma unánime, se tiene el concepto de que en los tiempos antiguos no había distinción entre seres humanos y animales. Son frecuentes las transformaciones ordenadas por los espíritus, de hombre en animal y de animal en hombre. Se habla de Hombres-Tigres como raza especial y hábitos antropófagos y en forma por demás superficial se lo considera como un mito más y no como una realidad, es decir, como miembros de una sociedad secreta muy antigua y que perdura hasta nuestros días. ..."

El doctor Wolf Lustig de la Universidad de Mainz, Alemania, experto en el guaraní y autor de un libro de frases guaraní-alemán, me ha comentado sobre este cuento: "una creencia mitológica muy parecida es la de "jaguarete ava" que existe en toda la zona guaranítica, y que de allí puede haber penetrado en la región de los guaranís occidentales y hasta Santa Cruz."

Incluimos aquí abajo las traducciones al castellano, al guaraní boliviano y al guaraní paraguayo de este cuento:

El hombre tigre

Una vez vivían unos cazadores; estos hombres vivían en el monte de Santa Cruz. De vez en cuando iban de caza en la selva, llevando muchos perros. Eran los peones en una hacienda. Y en esa hacienda trabajaban cultivando arroz y caña de azúcar.

En ese mismo lugar vivía un hombre que se llamaba Miguel Chubé. Este don Miguel era selvícola chiquitano (de la etnía de los chiquitanos), ya hace tiempo que vivía en la hacienda. El y su mujer no eran jornaleros, más bien les pagaban según el trabajo hecho. Miguel hacía cosas de cuero, cosechaba arroz, cortaba caña de azúcar, y se le pagaba según el trabajo, y su mujer lavaba ropa, y se le pagaba de cada docena que lavaba.

Aunque ya hacía tiempo que don Miguel vivía en la hacienda, los otros peones no le querían, tal vez porque era selvícola chiquitano, además porque tenía fama de brujo. El patrón, un hombre que sabía leer y escribir, se reía del miedo que le tenían los peones al chiquitano, y le defendía a Miguel.

Una noche unos peones de la hacienda se venían a casa después de haber tomado. Cuando pasaron la casa de Miguel Chubé, le insultaron, gritandole inproperios. Don Miguel no hizo nada, y mientras tanto desollaba una urina (especie de ciervo) en su patio.

Uno de los borrachos que se llamaba Saravia se acercó y preguntó:

"Así que tienes carne fresca."

"Sí."

"Así que tuviste suerte en la caza."

"¿Cómo lo cazaste?"

Cuando don Miguel no contestó a su pregunta, ese borracho levantó el cuero y lo miró: estaba rasgado por la espalda y el cuello. Luego lo puso al suelo.

"Vamos, amigo/compadre." dijo al otro borracho.

"¿No vas a comprarle su carne?"

"¡Ni gratis!"

Sin decir más, se alejó hacia su casa tropezando, y su amigo/compadre no entendía porque se apuraba. Dándole alcance, le preguntó porqué se apuraba, y Saravia contestó:

"¿No viste el cuero? No había agujero de bala. ¿De qué manera será que ese hombre lo cazó…? Yo ya sé un poquito."

Entonces todos los peones hablaban de cómo ese cuero no tenía agujero de bala. Y Saravia le observaba a don Miguel a escondidas, pensando que podría ser un brujo, le espíaba en su casa y en el monte.

Un día, escondiéndose entre unos arbustos cerca de la casa de Chubé, oyó a don Miguel decirle a su mujer: "Iré a cazar animales del monte. Tengo ganas de comer chancho de monte." Saravia sabía que los chanchos de monte se encontraban en un lugar pantanoso cerca del río Güendá. Así, después de que les avisó a sus amigos, se fueron con sus escopetas y perros a ese lugar del monte.

Don Miguel salió de su casa sin escopeta, luego siguiendo un sendero angosto, entró a la selva. Después de caminar un tiempo hacia el lugar pantanoso, se detuvo, escuchó todos los sonidos del bosque, luego le parecía que no había peligro; rompió las ramas de unos arbustos y las derramó en el suelo como para formar una cama. Luego se sacó toda su ropa y se revolcó sobre las hojas… con hacer solo eso se convirtió en un hermoso tigre.

El tigre lentamente empezó a moverse. Rasguñando metió sus uñas dentro de la corteza de un árbol, luego abrió su boca mostrando su garganta roja, luego rugiendo muy fuertemente, se acercó al lugar pantanoso sin dejar sonar las hojas por el suelo. Después de caminar una corta distancia, se detuvo y sintió peligro. Sus bigotes se movieron y sus orejas captaron que algo estaba mal. Repentinamente oyó el ladrido de perros. Donde iban perros, irían hombres también, pensó. Se detuvo un rato para averiguar lo que sucedía. No debía hacer eso, cuando una jauría de perros se acercaba. Quiso huir enfrente, pero los perros ladrando ya estaban por llegar, y oyó a hombres que hablaban. Aunque el tigre trató de alejarse, los perros seguían acercándose. Entonces saltó y subió a un árbol, gruñiendo hacia los perros que ladraban.

El tigre oyó acercarse los gritos de los hombres, entonces desde arriba orinó al suelo. Luego bajando de un salto al suelo, se revolcó en esa tierra mojada. Pero los perros le mordían de todos lados.

Cuando llegaron, los hombres le encontraron a don Miguel desnudo, cubierto de sangre de las mordiduras de los perros. Feroces, los perros rodeaban a ese hombre. Ya no mordían, sólo gruñían con su pelo puesto en punta.

Los hombres cortaron unos palos e hicieron una camilla, y le llevaron en esa a la hacienda. Pero el hombre murió en el camino.

Yaguariya

Oiko ndaye arakae guataregua reta, koti Santa Cruz rupi patoroüpe oyeokuai yoguireko vae reta. Aipo iguatase ñoguinoi yave ombo avaiäetei opüa oguata jimba ndive-ndive kaa koti. Jae reta ipitepe ndaye oiko metei mbia jembireko reve vae, chiquitano ndaye jae, Miguel Chuvé jee vae, erëi jae ndaye ima ngatuma oiko jokope japicha retagui, jaeramo mbetima mbaraviki ipoigue mbatee oyapouka ipatoroü chupe. Guasupi pegua mbaravikiapo re ndaye jae oiko, erëi ámope ojovi aró ipoope ani takuarëe iyasiape. Jokuae-kuaere ndipo ndaye japicha reta oyambotaä nunga, jare jeräkua yoapivi ndaye mbaekuaape. Erëi ipatoroü ndaye oaiu yae Miguel, echa ïru ipeone retare ipïrimbae aipo vaeno, täta ndaye oyuvanga jese reta, yepe teï ndaye tupapire ave oikuaätei jokuae karai.

Metei pïtu ndaye mokoi osavaipogue reta oasa Miguel jëta iviri rupi yave opoko oyangao reta ñee ñamboasi rapegue vaepe. Erëi ndaye Miguel mbaeti oñangareko jese reta, jekuae guirae ndaye jae guasu imboipe oñembokepegua oiko joka rupi.

Jokoräi yaye ndaye Saravia jee va oyemboya ikoti...

¿Rembae yuka echaguaa ñandeve?

Jare

Tatai, nde mbopota aipo ñanderu reta.

¿Kiräi yera reyuka?

Kirïiño ndaye Miguel chugui. Javoi ndaye oechama yave imborikaä miaripe, opokoma aipo omboipi omae oiko guasupire, oecha ndaye jaeñoma iñekäraiägue oyekuaa iyayu koti, jokuae oecha rupive ombogueyi rai-rai.

Yajamo ree, jei ndaye iguata ïrupe.

Reguataä yera soo?

Añeteparee¡ Je ndaye.

Jaema etei aipo amboipi oguata jëta koti oyepokua-pokuai ndaye ojo ipiroätape, iguata ïru ndaye opatatamí vae jaikue, erei oipokuaä etei ndaye maerako guiramoi peguaño Saravia oyemboambue vae. Ayeapeägue ndaye guiraja oipiti oparandu vaera chupe.

¿Reecha yera guasupire mbaeti etei mokavai jendague jese?

¿Kiräi rako oyuka?

Aramoete ndaye jeräkuama jokoropi jokuae osavaipogue reta oechague, erëi Saravia ndaye jaema omboipi oipiäro viari Miguel, oipota etei ndaye oipokou añeteko imbekuaa vae.

Metei ara ndaye oendu Miguel jei jembirekope. "Ajatama aguata ñandeve tiäro, mbovi ara yaema taitetu soo ayue aiko.

Jokuaeñoete ndaye Saravia oendu jemai osii ojo ombeu japicha retape.

Jaema etei aipo opoko jae reta räri oñemotenonde taitetu iyivië koti, guata regua reta ramo jokoti voi opa imboka povëe-vëe yoguiraja.

Miguel ndaye oëvi oguata, erëi imboka mbaeño ndaye jae ojo. Imangatuma oiko kaape yave ndaye opitama omae koti-koti oipo jokoropi, oyeapisaka yepi ndaye ámope, oechai ndaye kaa kirïi ngatu. Jaema etei aipo omboipi ñana roo omondoro oipiso ivi rupi, opa oyemboi javoi oyeapayere pipe... jokaräi rupive ndaye oyeapo yaguarä. Jaema etei aipo amboipi oyembieka, ima katuma oguatama yave guiramoiño iä-iä mbae chupe, kirïi ndaye jokope iyapisa ombovii-mobvii guinoi, koo yepe ndipo yaimba reta iñaro oendu, jaema etei aipo omboipi ikepegua oeka keräi oñemi vaerä, ojo yeeti räri ndaye omae viari räri michi pegua, oechai yaimba opoñiyee ivi rupi yogueru ikoti, jaema etei ndaye oyeupi teï ivirare chugui, erëi yaimba reta opavoima oñova igui chugui.

Ndei ima mbove ndaye oendu kooñoetema mbia reta yogueru, jaema etei ndaye okuaru ivategui javoi oyapiraa ikuaruguere oyeapayere, erëi yaimba reta ndaye ombo youpe-upe jokope paravete, yaimba iya reta yogueru oväe jokope yave ndaye oecha Miguel paravete juguipïra yee vae oï yaimba pitepe, opaetei ndaye oyesuu-suuka paravete yaimbape.

Jaema etei aipo oyapo retaëi ivoikara, guiraja vaerä jëta koti, erëi tape rupiñoma ndaye omano paravete.

Traducido por: Guido Chumiray Rojas, Director de Teko Guaraní, Camiri, Bolivia. Noviembre 2006.


Jaguarete Ava

Oikóva mokôi mymba jukaha; ko’â tapicha oiko Santa Cruz ka’aguýpe. Sapy’ánte ohóva ka’aguýpe mymba jukávo ha oguereha hikuái heta jagua. Ha’ekuéra omba’apóva peteî estáncia-pe. Upépe oñoty arroz ha takuare’ê.

Upépe avei oiko peteî karai hérava Miguel Chubé. Ko karai ha’e ava chiquitano (chiquitano aty rehegua), ymáma oikóva upe estancia-pe. Ha’e ha hembireko ndaha’éi omba’apóva ára ha ára áæa katu ojehepyme’ê ichupekuéra tembiapo ojapomíva rehente. Miguel omba’apo vaka pire rehe, oñoty arroz, oikytî takuare’ê ha ojehepyme’ê ichupe tembiapo ojapomíva rehente ha hembireko oajohéi ichupe ha ojehepyme’ê hese pakôi repyrehe.

Jepe Karai Miguel aréma oikoha upe estancia-pe, umi omba’apóva upépe ndohayhúi ichupe ha’éguine ha’e chiquitano ka’aguygua, avei oje’égui hese avapajeha. Upe estancia jára, tapicha kapupyry ohai ha omoñe’êkuaáva; opuka hesekuéra okyhyjégui hikuái upe chiquitano-gui ha oipytyvô jepi ichupe.

Peteî pyhare, umi omba’apóva upe estancia-pe ojevýhína hógape omokômba rire. Ohasa jave Miguel Chubé roga rovái rupi, osapukái ichupe, he’i hikuái ichupe mba’evaieta. Karai Miguel ndojapói mba’eve ha oipire’o peteî urina (guasúichagua hatîva) ikorapýpe.

Peteî umi oka’úva apytepegua oñemboja hendápe ha oporandu:

"Ha reguerekora’e so’o pyahu!"

Héê.

"Ndepo’a ra’e mymba jukahápe".

Mba’éicha piko rejuka ra’e?

Karai Miguel nombohováimaramo iporandu, upe oka’úva omopu’â vaka pire ha oma’ê hese: oñeikytî ijapépe ha ijajúrape. Upéi omoî yvýpe.

"Jahápy che irû ", he’i upe oka’úva

"Nderejoguamo’âi piko iso’o"?

"Eme’ê reíramo jepe chéve, ndaipotái"!

He’iÿ rehe mba’eve, osê oho hóga gotyo ñepysanga sangápe ha iñirû ndoikuaái mba’e rehepa iñaæe. Ohupytývo, oporandu ichupe mba’e rehepa iñaæe ha Saravia ombohovái:


"Nderehechái piko upe vaka pire"? Ndoguerekói vála kuare. Mba’éichanepa ra’e ojuka...? Che aikuaanungáma mba’éichapa".

Ha upéicha opavave omba’apóva upépe oñe’ê mba’éichapa upe vaka pirekue ndoguerekói vála kuare. Ha Saravia oma’êñemi jepi karai Miguel rehe ikatúramo æuarâ ha’e peteî ava paje; oma’ê ñemi jepi hese hógape ha ka’aguýpe.


Peteî jevy, okañy jave ñanandýpe Chubé róga ypýpe, ohendu Karai Miguel-pe he’ívo hembirekópe: "Aháta amymbajuka ka’aguýpe. Ha’use kure ka’aguy". Saravia oikuaa kure ka’aguykuéra oîha kararuguaha rupi ysyryha ypýpe. Upéicha, he’i rire iñirûnguérape, oho hikuái. ka’aguýpe imbokapuku ha ijaguaita reheve.


Karai Miguel osê hógagui imbokapuku’ÿ reheve, upéi oho peteî tape po’i rehe, oike ka’aguýpe. Oguatami rire oîha gotyo ka’aguy, opyta, ohendu ka’aguy ryapu, upéi oñandúvaicha ndaiporiha mba’eve ivaíva; omopê ñana rogue ha omosarambi yvýpe ojapo haæuáicha peteî tupa. Upéi oñemboipaite ha ojapajeréi yvyra rogue ári... ojapóvo upéicha oiko ichugui peteî jaguarete neporâva.

Upe jaguarete mbeguekatúpe oñepyrû omýi. Oikarâivo omoinge ipyapê yvyra rehe, upéi ojejurupe’a ha ojehecha ijahy’o pytâha, upéi okororô mbaretépe oñemboja karuguahápe ombopiriri’ÿ rehe yvyra rogue yvy rehe. Oguata mbykymi rire, opyta ha oñandu oîha upe rupi mba’evai. Ijururague omýi ha inambi oñandu oîha mba’evai. Peichahágui ohendu jagua oñarôva. Ohohápe jagua, ohóta avei tapichakuéra, ojepy’amongeta. Opyta sapy’a ohecha haæua mba’épa ojehu. Upéva, mba’e ndojapóiva’erâ jaguaita oñemoaæuigui. Okañyse tenonde gotyo, áæa katu jaguaita oñarôva oæuahêpotaitéma, ha ohendu umi tapicha oñe’êva. Jepe jaguarete okañyse, jaguakuéra oñemoaæuivéntema. Peichahágui opo sapy’a ha ojupi peteî yvyra rehe ongururu jaguakuéra rehe oñarôva hese.


Jaguarete ohendu tapichakuéra osapukáiva ka’aguýpe oñemoaæuimaha, upémaro yvatégui okuaru yvy gotyo. Upéi opo oguejývo, ojapajeréi upe yvy akÿme. Áæa katu jaguakuéra oisu’u ichupe opa hendáguio.


Oæuahêvo, umi tapicha ojuhu Karai Miguel-pe opío, huguypa oisu’uhague rehe ichupe jaguakuéra. Pochy reheve, jaguakuéra ojerepa upe karai rehe. Ndoisu’uvéima ichupe, ongururúntema ha hague pu’âmba.


Tapichakuéra oikytî yvyra rakâ ha ojapo peteî tupa’i ha ogueraha ichupe ipype estáncia-pe. Áæa katu upe karai omano tape rehe.

Traducido por: Prof. Lic. Mario Bogado Velázquez, Asunción, Paraguay. Agosto 2006. Vea su sitio web "Guaraní Raity"


Mayupi Kaj Wañusqa Killa

La traducción del título de este cuento es "La luna muerta en el río." Es la adaptación y traducción libre del cuento del mismo nombre del muy conocido escritor tarijeño Oscar Alfaro; es un cuento muy interesante. Se trata de una historia de amor campesino con un fin trágico. Dos campesinos pastores se enamoran y suelen encontrarse cada noche después de pastorear su ganado y cada mañana cuando la pastora va a un río cercano a traer agua. El pastor suele cantarle coplas muy bonitas a su enamorada, y dos líneas de una de estas coplas reza:

"Tras la jlor se irá mi vida,
Si a la jlor la lleva el río."

El cuento tiene un peso del destino que se cumple con la muerte presagiada en la copla cuando a la enamorada le lleva realmente el río en una tremenda tempestad y su enamorado le sigue hacia la muerte.

No hay comentarios:

Publicar un comentario