miércoles, 13 de enero de 2010

LEYENDAS - QUECHUAS

K’ANCHAY MUYU

Uj kuti karqa, ancha ñaupa pachapi, iskay lloqallas kausaqes; kay lloqallastaj kausarqanku uj uj ayllupi ujnintaj waj ayllupi Inti Churupi. Ujnin lloqallaj tatanqa uj totora chhalanayoj karqa, chaypitaj chhalanasta ruaj Inti Churupi tiakojkunapaj. Payqa challwa jap’iri karqa, wawantataj yachacherqa challwasta jap’iyta. Ujnin lloqalla pejpatachus tatan chhalanasta ruaj Jacintito sutiyoj karqa; paypata karqapis uj jatun tatan pichus tukuymanta aswan kuraj runachá karqa chay churupi.

Uj p’unchaytaj, Anselmito, Jacentitoj kausaqen, Jacentitoj tatanta mañakorqa chhalananta challwa jap’ej rinankupaj. Jacentitoj tatantaj arí nisqa, chay pachapi uj chhalanata ruasarqa uj runapaj. Velata oqharispa churoj tukuynin cheqanman rerqanku, chaypitaj rikorqanku uj jatun p’alta rumi yakuman kinrayasqata. Chaypi "Ch’ipasninchejta p’ultisunchej" nerqanku. Ashqa challwastataj ch’ipankupi oqharerqanku. "Kay uj sumaj cheqa challwasta jap’inapaj." nerqanku "Tataman willasunchej kay cheqamanta." nispa. Chaymantataj ujllamanta repararqanku uj jatun k’anchay muyuta yakupi chay jatun rumej chimpanpi. Sumajta mancharikuspa, chay rato wasinkuman kuterqanku.

Wasisninkuman kutiytawankamataj, tatasninkuman willarqanku ashqa challwas jap’isqankumanta. Chaymantataj Jacentitoj jatun tatanta taporqanku chay k’anchay muyumanta paykunata chay chhikata mancharichisqanmantaqa. Jacentitoj jatun tatantaj nerqa: "Riychej kinsa kutita chayman challwasta jap’ej, chaymanta rikunkichej imajtinchus chay k’anchay muyu kasqanta." nispa.

Ajinatataj chayman kuterqanku challwasta jap’ej, chay k’anchay muyutaj ujtawan rikhurerqa, ashqa challwastataj jap’erqanku. Jinapis chaylla karqa.

Ajinataj uj kinsa kaj kutita ujtawan chayman rerqanku challwasta jap’ej. Ujllamantataj repararqanku chay k’anchay muyu astawan astawan k’anchasasqanta, manaña chayta qhawáy atinakama. Chaymantataj uj mana creina karqa: iskay runas sumaj Inkaspaj p’achasniyoj paykunaj ñaupaqenpi rikhurerqanku. Uj qhariwan uj warmiwan karqa. Chay iskay kausaqestaj, anchata mancharikuspa, ch’ipankutawan velankutawan oqharerqanku "Ima mancharikuna kayqa! Usqhayta wasisninchejman kutisunchej!" nispa. Inka runataj nerqa "Qheparikuychej!" nispa.

Chaymanta chay Inka runa parlamorqa, nispa:

"Noqayku kayku Manku Qhapajwan Mama Ojlluwan. Kutimusqayku qankunata watukoj, imaraykuchus qankuna ancha allin wawas kankichej, tatasniykichejtawan jatun tatatawan kasusqaykichejrayku. Kay cheqapi noqayku qhochamanta oqharikorqayku Inkaspaj Tawantinsuyu nisqankuta qallarichej, tatanchej Intita uyarispa, imaraykuchus Tata Intimanta Mama Killamantawan nacikorqayku. Riychej kayta willaj tukuyman, kayta ñaupajta yacharqanku qonqaporqankutaj, chantataj paykunata niychej kayman jamunankupaj kay jatun p’unchayta yuyarinankupaj, kukata qhochaman wijch’unankupaj kay jatun p’alta rumimanta; kay jatun rumipitaj ñaupaj kaj kutipi jallp’api purerqayku Inka pachapi." nispa.

Chaymanta chay iskay runas chinkan, chay k’anchay muyupis chinkallantaj, ni jayk’aj ujtawan rikhurinanpaj, chay iskay lloqallastaj wasisninkuman kuterqanku anchata t’ukuspa.

Wasisninkuman chayamuytawankamataj, Manku Qhapajpaj Mama Ojlloj nisqankumanjina, tukuyman willarqanku chay milagro rikhurisqanmanta tukuy churupi tiakojkunaman waj cheqakunaspi tiakojkunaman ima. Ajinatataj tukuy yacharqanku chay milagromanta, chantataj chaymantapacha sapa wata chay cheqaman rej kanku, Tata Intiman Mama Killaman jaywaj. Chayrayku kunan p’unchaykunakama aymara runaswan qheshwa runaswan chay cheqata yupaychanku, chaymantataj sapa wata chayman rinku jaywaj Inkas pachapijina.á


Vocabulario

kausaqe - amigo (sinón.: kumpa)
uj uj ayllupi ujnintaj waj ayllupi - en comunidades distintas
churu - isla
chhalana - balsa (de totora)
challwa jap'iri - pescador
chay pachapi - en ese entonces, en ese momento, en ese día
churoj tukuynin cheqanman - al cabo de la isla
yakuman kinrayasqa - inclinada hacia el agua
ch'ipa - red
p'ultiy - sumergir
sumajta mancharikuspa - teniendo mucho miedo
chay rato - inmediatamente
chay chhikata mancharichisqanmanta - que les había hecho asustar tanto
jinapis chaylla karqa - pero eso era todo; pero no sucedió más
manaña qhawáy atinakama - hasta ya no poder mirarlo
uj mana creina - algo increíble
Ima mancharikuna kayqa! - ¡qué susto!
qallarichiy - fundar
uyariy - obedecer
niychej jamunankupaj - díganles que vengan
anchata t'ukuspa - muy meditabundos; muy abstraídos
jayway - hacer ofrendas
yupaychay - venerar

qelqarqa: Robert Beér. 24 p’unchaypi octubre killapi 2006 watapi.

yanaparqa: Delina Beér. 2006.



P'UTUSI ORQO

Wiñay ñaupa wataspi, P’utúsi lugarpi ni uj llajta karqachu. Ch’usaj pampapi jatun P’utúsej orqollan pukarajina sayarej. Chakinpi, ichhuslla phutiyta maywej, kinraykunaspitaj wayraj ñañu waqaynillan uyarichikoj.

Chay ñaupa tiempospitaj, Inka runas kausaj kanku kay Bolivianchejpi.

Chanta, uj kuti uj jatun Inka kasqa, Wayna Qhapaj sutiyoj. Paytaj tukuy runaspata kamachejninku karqa.

Manchay qhapaj karqa; wasinpi chuwasnin, vasosnin, juch’uy kutanasnin ima qorimanta kasqa; qoriwan k’anchanchasqa tukuy imasnin wasinpi; kasqataj juch’uy runitas, qorimanta ruasqas, ayllusninman rijch’akoj.

Kay Inkataj manchayta guerranakunan karqa waj llajtaswan, Tawantinsuyu sutiyoj nacionnintinta jark’ananpaj.

Jinataj, guerranakoj jamusqanku Waraní runas montes ukhumanta. Chay P’utúsikama chayasqankutaj. Tukuy chaypi runasta millayta wañuchisarqanku, wasisninkuta laurachispa, tukuy imata t’ustispa.

Chaypachataj, Wayna Qhapaj waj ladopi kasasqa. Kay Waranispaj ruasqasninkumanta uyariytawankama, apurata soldadosninta tantarqa uj jatun ejersitupi. Chanta Waraniswan tinkukoj risqa. Chaypi, waraq’asninkuta silbachispa, fierota maqanakuspataj, Inkaj runasnin Waranista atipasqanku. Ayqechiytawankamaqa, uj jatun mikhuyta tukuy soldadosninpaj wakicherqa, chantataj takispa tususpa ancha kusisqas fiestata ruasqanku.

Jinamantataj, P’utúsi lugarpi kasaspa, Jatun Inkaqa P’utúsi orqota rikusqa.

Uj diataj, runas orqo qayllanmanta jamorqanku Inkawan parlaj. Chay runasqa "Ashqa qhoya qolqe tian chay orqopi." nispa willarqanku. Chanta, chay ratopacha Wayna Qhapaj qhoya llank’ajkunata kacharqa orqoman.

Wichariytawankama, paykunaqa uyarerqanku uj jatun waqayta orqomanta llojsimusajta, orqontinta millayta kharkatichisajta: "Ama kay orqomanta qolqenta orqhonkichejchu, ujkunapaj jallch’asqa!" nisqa. Sustowan mancharikuspa, ayqesqanku Wayna Qhapajman willaj: "Uj waqay orqonchej ukhusninmanta p’utusan." nispa.

Chay kutimantapacha, wiñaypaj, chay llajtanchej "P’utúsi" sutiwan sutichakorqa.

Qhepan wataspi, manaña Inkas kasajtinku, uj runa, Diego Wallpa sutiyoj, llamasninta michisarqa orqoj chakinpi. Mana qhawarinankama, uj llamanqa orqo pataman wicharisqa. Reparakuytawankamataj, qhepanta risasqa, llamanta mask’aspa chay pataspi, chaypitaj urmakusqa, urmakuspataj uj qewiñamanta jap’ikorqa … qewiñaqa q’alá llojsisqa, chay jallp’a urapitaj ujllapi rikhurisqa asqha qolqe.

Muspharikusqanpi, chaymantapacha kay Diego Wallpaqa qolqeta orqhoyta qallarerqa. Jina, casi uj watantinta llank’akuspa, qhapajman tukupusasqa.

Jinapi, uj waj runa kasqa, Wanka sutiyoj. Payqa Wallpaj chimpanpi tiakorqa. Sapa dia Wallpata risajta jamusajta rikuspa, chanta aswan sumaj kausayninta, aswan sumaj p’achasninta qhawapayaspa, moq’ewan taporqa Wallpata: "Maypitaj llank’akunki, chhikata qhapajyanaykipajri?" Wallpataj mana willayta munarqachu, chantataj uj dia Wanka Wallpataqa machaykuchisqa, chaypitaj Wallpa sut’inta willarqa qhoyanmanta.

Q’ayantintaj, Wallpa rikucherqa Wankaman qhoyanta. Uj qhoyatataj Wankamanqa qorerqa, paypaj qayllanpi, nerqataj: "Iskayninchej orqomanta partinakusunchej."

Chanta Wankaqa, qhoyan mana asqha qolqeyoj kasqanta rikuspa, nerqa Wallpata: "Qhoyallaykipi llank’asunman purajmanta, asqhalla chaypi kanman iskayninchejpaj." Nejtintaj, Wallpa "Manapuni!" nin. Jinamantataj, maqanakuspa, phiñanakorqanku.

Chaypacha, Wanka patroninman willakamusqa. Patronnintaj orqoman wicharispa, estakata churakaporqa chay qhoyasninkupi "Kunan kay qhoyas España runaspata!" nispa.

Chay kutimantapacha, asqha runas jamorqanku España nacionmanta, waj qhoyasta kicharej. Kay runastaj qhepakorqanku P’utúsi llajtapi, wasisninkutataj oqharicherqanku. Chayrayku chay llajtaqa ancha jatunman ancha qhapajman kutiporqa.

Manachus Wallpa qolqeta tarikunman karqa, P’utúsi uj juch’uy llajtitallaraj kanman, nitaj qhoya runas chaypi llank’ankumanchu karqa.



ICHA KAY PALABRASTA MANA REJSIWAJCHU:

pukara: - uj jatun cuartel, jatun perqasniyoj. llajtasta guerraspi jark’ananpaj.

maywiy: - "kuyuy" niyta munan.

kinray: - "ladera" niyta munan.

Inka runas: - ñaupa runas pischus Ecuador, Peru, Bolivia llajtaspi kausaj kanku.

Tawantinsuyu: - jiná sutikorqa tukuy Inkaspata nacionninku.

Waraní runas: - kay runas tiakunku Santa Cruz montes ukhupi. Ñaupa tiempospitaj ancha phiñamanta tukuy wakin llajtaswan guerrayaj kanku.

p'utuy: - "llojsimuy" niyta munan.

qewiña: - uj laya sach'ita.

España runas: - Kay runas, karu España sutiyoj llajtamanta chayamuspa, Inka runasta guerraspi atiparqanku. Chaymantataj mosoj kamachejkunaman, mosoj qhapajkunaman tukukorqanku; castellano rimaypi parlayta yachacherqanku.



VOCABULARIO SUPLEMENTARIO

kamachej - el que ejerce mando, jefe

kutana - piedra de moler; mortero, morterito

guerranakuy - (cast.) hacer la guerra (sinónimo: maqanakuy)

t'ustiy - arrasar, destrozar; desordenar

apurata - (cast.) presurosamente

waraq'a - honda (sinónimo: warak'a)

jatun mikhuy - banquete

waqay - voz (sinónimo: kunka)

kharkatitiy - temblar (sinónimo: khatatay)

ujkuna - otros (sinónimo: wajkuna)

sutichakuy - llamarse, ser llamado

muspharikusqanpi - soñando, delirando; en un delirio

qhawapayay - critiquizar

moq'e - envidia

qhapajyay - enriquecerse

-manta partinakuy - compartir algo, dividir entre dos o más (sinónimos: lak'inakuy, rak'inakuy)

purajmanta - entrambos

phiñanakuy - romper mutuamente relaciones amistosas

chay kutimantapacha - desde aquella vez

qhoya runa - minero



Kay cuentoj uj partesnin María Luisa Albaj libronmanta "Sonqoypi t’ikachasqay" (Potosí 1969) orqhokorqa. Waj partesnintataj ruarqa Robert Beér. Yanaparqanku: Benedicto Ajhuacho, Juan Mamani, Beatríz Tames, Nelsón Claros. Ruasqa: Taller Gráficopi Portales Wasipi, Qhochapampa, agosto killapi, 1982.


KACHI

Wiñay ñaupa pacha karqa iskay ayllus. Chay ayllusqa chejninakuspa kausaj kanku, mana ujnin ayllumanta ni ujnin aylluman riyta aterqankuchu; maqanakoj kanku, wañuchinakoj kanku uj jamojtinpis, ujnin ayllumanta ujman rejtinpis.

Sapa ayllupi karqa uj Kuraka; Chay Kurakankutaj churarqanku waj qhawadoresta pischus guardiasjina ayllus jawapi sayarqanku. Jinamantaqa ni pi llojsíy aterqachu.

Ujnin ayllupitajri kasqa uj sipaku. Payqa llojsiyta munarqa chay uj aylluman. Yachayta munarqataj imajtinchus mana riyta atisqankuta chay ladoman. Q’ala yachay munaj churakusqa. Paytaj onqosqa kasarqa, mana mikhúy munajchu ni imá. Astawan onqoykuspataj, nisqa: "Risaj chay uj aylluman."

Jinataj, mana qhawajkuna rikunankupaj, q’alata laqheswan p’achallikun, q’omerllaman tukuspa. Inti yaykojtinkamataj, llojsin ayllunmanta, manchkuspa, manchikuspa. Llojsispataj, chayan chay ujnin chimpa aylluman.

Chayaytawankamaqa, uj chujllaman, uj paya warmejman yaykun. Chay warmejpitaj mikhunata qorinku sipakuman. Paytaj tukuy sonqowan mikhukun chay mikhunata, imaraykuchus kachiyoj karqa, paypaj ayllunpitaj mana kachi kasqachu, laq’allapuni karqa mikhunankoqa paypaj ayllunpi.

Chanta, mikhuytawan, p’unchaynintinta suyaytawantaj, "Ripusaj" nin "kay tutallataña, sino rikuwanqanku q’aya p’unchayta chayajteyqa. Kunan tutallaña ripunay tian." nispaqa. Chanta ripunanpajña warmisitataqa nin: "Imajtintaj mikhunayki ancha misk’i?" Nejtenqa, "Kay kachi ajina misk’ichan mikhunata." nispa kutichin warmisitaqa; qorintaj sipakoj t’impiyninpi uj chhika kachitaqa. Sipakutaj jap’ikun kachitaqa, chanta, graciasta qosqa, warmiman qorinñataj uj paypata kunkanpi warkhunanta.

Jina sipakoqa jampun ayllunman, qorisqa kachita apamuspa. Mana ni piman willanchu risqantaqa, ni papasusmanpis willanchu. Kachintataj pakaykun uj sach’a uraman. Chaymantaqa sapa dia orqhokamoj mikhunanpaj. Chuitallanman t’akaykoj. Allintataj mikhukoj. Mamanqa, t’ukuspa, "Imajtintaj jinata waway mikhunri," nisqa "mana mikhúy atispaqa? Kunanqa allinyapusanña onqoyninmantapis." nispa nin.

Chaymanta kachintaqa uj chhika ajina sapa dia sapa dia churakusqanpeqa, tukukapun kachenqa. Tukukapojtintaj manchay llakisqa kakorqa sipakoqa. Chay sach’a uraman rej waqamojjina, mañana kachiyojtachu mikhoj. Waj onqoywanñataj sipakoqa watej onqoykun. "Kunanqa watejmanta rillasajtaj chay aylluman." nisqa.

Ajina watej p’achallikullantaj q’omer llaqheswan, risallarqataj. Pero kay kutipeqa risasqanpi, jap’inku qhawajkuna. Jap’inkutaj pusankutaj sipakuta Kurakaj wasinman. "Ajinata llojsisasqa ayllumanta." willasqanku. Chay pachasqa wañuchej kanku pistachus ayllunmanta llojsej, jina wañuchinanku karqa sipakuta. Uj iskay diatawan wañuchinankukama, pusarqanku sipakuta, wasinpi wisq’anku. Chaypiraj mamanman nin: "Kachita qowanku achaypi." nispa. "Achayman risarqani." nispa nin.

Chay iskay diantintaj sipakoqa risarqa waqaj chay sach’a k’uchuman. Chaymanta, iskay dia junt’asqanpi, sut’iyayta, uj jatun tantakuypi, sipakotaqa wañuchipunku. Manaraj wañupuspataj, nisqa: "Munani p’ampawanaykichejta chay sach’a urapi." Ajina chaymanpuni p’ampanku sipakutaqa.

Mamantaj sinchita llakikuspa wawanpaj wañupusqanmanta, rerqa waqaj chay sach’a uraman; chaypitaj milagrojina llojsimun: kachi! Achaymantapacha kachi tian chay llajtapi, rejsinkutaj kachita, mikhunku kachita chaymanta.



ICHA KAY PALABRASTA MANA REJSIWAJCHU:

"ayllu" - niyta munan uj "hacienda", "comunidad".

"kuraka" - niyta munan uj runa dirigentejina.

"chua" "chuita" - niyta munan uj "latu" (plato).

"warkhuna" - "collar" nisqa castellanopi.



VOCABULARIO SUPLEMENTARIO

qhawaj - guardia

laq’a - insípido (sinónimo: q’ayma)

tukuy sonqo(wan) - de buena gana, con gusto

misk’i - dulce; sabroso

misk’ichay - endulzar; hacer sabroso

t’impi - enfaldo

t’impiy - llevar en el enfaldo

jap’ikuy - recibir

graciasta qoy - (cast.) decir gracias

papasu - (cast.) papá

papasus - (cast.) padres

allinyapuy - recuperarse

watej - otra vez (sinónimo: watejmanta)

chay pachas(ta) - en esos tiempos

uj iskay diatawan - antes de que le maten dentro de dos días

wañuchinankukama

junt’ay - cumplir; repagar una deuda; llenar

tantakuy - reunión



Contado por Gabi Claros Claros. Yanaparqankutaj: Nelson Claros Claros, José Meneses Ovando, Robert Beér. Ruasqa: Taller Graficopi Portales Wasipi. Qhochapampa, noviembre killapi, 1982.



WARI

Wari Oruro pata pampapi tiakoj runaspaj uj jatun pachatatanku karqa, manchay unay pachaspi. Kay "Wari" sutitaj niyta munan "Kallpata". Wareqa Mama Qhocha ladopi kaj Uru-Uru nisqa orqos ukhupi puñusarqa.

Waj pachatatankutaj karqa Inti sutiyoj. Uj pachataj Inteqa phiñakorqa Wariwan. Ajina karqa: Intej karqa uj warmi wawan, primerison, Intiwara sutiyoj. Kay Intiwarataj paqarin karqa. Uj p’unchayta, Intiwaraqa, k’achituta pukayaspa cielopi, rijch’arerqa, sumajta orqostawan tukuy pachatawan k’ancharispa. Chay k’anchayninwantaj Intiwaraqa manchay k’achituta Warita llusk’orej. Waritaj munarqa Intiwarata jap’ikuyta makisninwan. Kay makisnintaj karqa nina mayus nina orqomanta phuturimusqas, yana chinchi q’osñiyoj. Intiwarataj ayqeyta munarqa. Chaymantataj Inti tatanqa wawanta jark’akúy munarqa, Waritataj ninantinta orqo ukhuman wisq’aykorqa.

Chay qayllanpitaj tiakorqanku uj llamas michej runas. Kay llamas michej runastaj uj jatun ayllupi kausakorqanku. Kay aylloj sutenqa "Uru-Uru". Kunanpitaj sutikun "Oruro" llajta. Kay Uru-Uru runastaj sumaj allinta Intita much’aj kanku, tukuy sonqonkuwan. Intipajtaj llamasta ñak’aj kanku. Sapa paqarintataj Inti llojsimojta napaykoj kanku makisninkuta pataman oqharispa, k’umuykukuspa, qonqorikuspa, misk’i takista takispa. Wasi punkusninkutaj qhawaj kanku Inti llojsimojta sumaj k’anchamoj Tata Intej sutinpi.

Chaykamatajri, Wari, ancha phiñasqa karqa Tata Inti wisq’anmanta; chaynejta Uru-Uru runasmanqa rerqa, tukuy ima sajratataj umacharqa paykunaman, "Amaña Intita much’aychejchu!" nispa, sajra umallikuykunasta umasninkuman sat’isqa, sajrasta mana cheqankunasta ruachispa. Tukuy cheqan ruayta wist’ucherqa, rak’iykunasta ujkunallaman chayachispa, "Valle jallp’as sumaj poqochej kay Uru-Uru jallp’as mana" nispa, runasta moq’echispa ch’ajwacherqa maqanakuchillarqataj. Chaymantataj manaña Uru-Urusqa Intita much’arqankuchu, manataj kamachisqasninta uyarerqankuñachu. Valle aqhatataj manchayta ujyaykorqanku, machasqasmanta mana allinkunasta ruaspa, moq’ewan chejniywan parlanakuspa. Jamp’atusta, ararankhasta, katarista, chhakastapis uywarqankutaj waj ayllusta layqanankupaj, kikin ayllumasisninkutawanpis, yawar masisninkutawanpis layqanankupaj, chaymanta layqaspa ujkunaj imasninkuta jap’ikuyta munallarqankutaj. Chaymanta paykuna ukhupi maqanakuyta qallarerqanku, mana umallikuspa chaywanqa usqhayta tukuchinakunankuta.

Chaypachataj, uj p’unchaypeqa, q’ala pachakuti qolpirasqa rikhurerqa, qhonqhonkunas, lliujlliujkunas sinchi wayrawan sinchi parawan chayamorqa. Chay pachakuti tukukojtintaj, uj manchay k’achitu k’uychi rikhurimorqa, cielotaj ujllata kicharikuspa, cielomantaqa llojsimusqa uj manchay k’achitu sipas; kay sipasqa yana chujchasniyoj, uj ñust’ajina p’achallisqa, ñust’a. Paywan khuska rikhurillarqankutaj tukuy chay kurakasqa Uru-Uru ayllumanta ayqejkuna sajra pacha qallarejtin.

Chay ñust’ataj waj parlayta parlaj – sumaj misk’i kay parlay; kay parlaytaj qheshwa simi karqa. Kay ñust’aqa yachacherqa qheshwa siminta Uru-Uru runasman. Kay qheshwa parlayninpitaj Uru-Urusta rimarqa mana allin kausayninkumanta, sajra ruasqasninkumanta, cheqanyacherqa q’ala kausayninkuta, yuyarichispa paykunaman imayna kusisqaschus ñaupajta kausasqankuta, wawa sonqoyoj kasparaj, mana chejninakusparaj, nitaj sajra ruaykunasta yachasparaj. Ñaupaj chinkasqa cheqan kausayninkuta yuyaricherqa; "Allin kausayman kutiychej!" nispa nerqa paykunata, "Allin kausaymanpis allin munakuymanpis kutiychej!" nerqa.

Nisqasninta uyarispataj, Uru-Urusqa sajra ruaykunasninkuta qonqayta munarqanku. Ujtawantaj sumaj kausayqa kutimorqa. Intitaj ñaupaj jatun kayninman kutirerqa Uru-Uruspaj sonqonkupi.

Waritaj anchata phiñakorqa. "Kutichisaj" nispa, "Uru-Urusta tukuchisaj" nispa, uj manchay jatun katarita, uj wasej chhikanqa, Uru-Urusman kachamorqa, paykunata mikhukapoj. Uru-Urustaj, mana jark’akuyta atispa, mancharisqas, rikorqanku aylloj uranejninmanta yaykumojta, qhatatikusajta chay may chhikan kataritaqa. Tukuytaj ayqererqanku. Ayqerisajtinkutaj, uj pi ñust’ata wajyamorqa. Chaypitaj rikhurimorqa chay ñust’aqa, katariman qayllarimuytawan, uj laurasaj espadanwan q’ala iskaypi k’utorqa chay kataritaqa. Kataritaj rumiman tukorqa.

Chayta rikuspataj, chaymantaqa, Wari patanejmanta uj may chhikan jatun mama jamp’atuta kachamorqa Uru-Urusmanqa, "Uru-Urusta oqoykuchun" nispa. Ujtawantaj ñust’a rikhurimorqa; Uru-Uru aylloj pata orqosninnejpi sayarqa. "Kanka Chaki" nisqa orqo patamantataj uj jatun rumita waraq’anwan chhoqarqa jamp’atoj siminman. Chaywan wañorqa jamp’atoqa, rumiman tukuspallataj.

Manchay phiñasqapuneqa Wari uj manchay jatun ararankhatañataj kachamorqa. Kaytaj Muruq’u Qalamanta suchukamuspa, jatun chupanwan orqostapis jasut’erqa. Jina kajtinpis, ñust’aqa, paywan tinkukamuytawan, chay jatun ararankhaj umanta ujllamanta qolurparqa. Chanta Cala Calapitaj, Oruro qayllapi, kasan uj qhocha; chay qhochaj yakuntaj sapa p’unchay uj horapi pukayan: chayqa ararankhaj yawarnin, ninkutaj. Qhocha ruasqa ararankhaj yawarninmanta.

Chay tukuymantataj may chhika jatun chhakas llojsimorqanku wañusqa ararankhaj umanmanta. Chay mana yupáy atina chhakastaj uj jatun moqota ruarqanku Uru-Uru pampapi mast’asqata. Ajinatarí Uru-Uru aylluta q’ala chinkachiyta munarqanku. Ñust’ataj, waraq’anta muyuchispa tukuy chay chhakasta t’iu t’iuman tukucherqa; ararankhaj puchusnintapis rumiman tukuchillarqataj.

Kunan p’unchaykunakamataj, Wari, orqospaj ukhunpi pakasqa, mayninpijinalla qhaparimun, orqosmanta phiña ninanta cieloman kachamullantaj, chay orqosmanta wijch’usqa ninawantaj sumajta kachamuspa, Intiwan atipanakuytapuni munan.

Chay qhespichej Ñust’ataj wakinkuna "Virgen del Socavón" wakinkunataj Pachamama kasqanta ninku. Ujtawantaj rikhurimorqa Españoles chayamojtinku, ujtawan Intita yanapaj.



VOCABULARIO

pata pampa - altiplano

pachatata - dios

Intiwara (aymara) - aurora

primeriso - primogénito

llusk’oriy - acariciar

nina mayu (neol.) - río de lava

nina orqo (neol.) - volcán

yana chinchi - negro retinto

much’ay - adorar, venerar

ñak’ay - matar un animal (aquí: sacrificar)

uma sat’iy - pervertir

rak’iy - repartimiento

kamachisqa - ley

uyariy - oir; obedecer

ararankha - lagarto

chhaka - hormiga grande

pachakuti - cataclismo

qolpirasqa - revuelto

ñust’a - princesa

simi - lengua, idioma

cheqanyachiy - enderezar

wawa sonqo - inocente

kutichiy - vengarse

may chhikan jatun mama - enorme

jasut’iy - latigar

chay tukuymanta - finalmente



fuentes: Cáceres Romero, Adolfo - "Nueva historia de la literatura boliviana. Tomo I: Literaturas aborígenes. Los Amigos del Libro. 1987.

tejrarqa: Robert Beér.

yanaparqa: Delina Beér. 2002.



THAQO

Inka pacha karqa. Chay pachapitaj qheshwa runas tukuy Tawantinsuyupi aswan jatun kaj pachatatankuta Wiraqhochata much’aj kanku. Jinallatataj Intita, ch’askasta, qhonqhonkunasta, killata, jallp’atapis much’aj kanku.

Jallp’atataj paykuna sutichaj kanku Pachamama nispa. Paymantaj chimpaj kanku mañakoj asqha chajra poqoykunasta poqochinankupaj; ajinatataj mañakullajtaj kanku tukuy ima ruasqasninkupi yanapananpaj, asqha uywasta jap’íy atinankupaj cazapi, onqoykunasta karunchananpaj, mana chiri wayra kananpaj nitaj kamanchaka kananpaj, tukuy mana allinkunasta karunchinanpaj.

Pachamamaj sutinpitaj ruaj kanku apachetasta yan kantuspi. Kay apachetasta ruaj kanku asqha rumista qotoykuspa tauqaj kanku jatun sayaj atisqankujina. Tukuy purejkunawan arrieroswan kay apachetasta rikuspaqa qonqorikuspa much’aj kanku Pachamamata. Kay apachetaspitaj churaj kanku kokata, sumaj mikhunasta ujyanasta ima, Pachamama jark’ananpaj tukuy mana allinkunamanta, yachaspa Pachamama yanapananta. Sumaj ususninkuta yuyarispa, chaykamaqa qheshwa runas mana qonqaporqankuchu imaynatachus pachatatasninkupaj ruanankuta kasqankuta.

Chaymanta chayamorqa uj pacha, maypachachus asqha poqoykunasta orqoj kanku sapa chajramanta, sumaj jatuchej sumaj ashqa sara, sumaj jatuchej sumaj ashqa ima poqoyllapis tukuynejtari. Chaypitaj tumpamán tumpa qhellaman tukuporqanku kay runas qonqaymantaj churasqanku kay pachatatas kamachisqasninkuta. Pisimanta pisitaj llank’anasninkuta saqerparerqanku, qhellasman tukupusqanku.

Wijch’ullarqankutaj chay sumaj poqoj mikhunataqa; chay sumaj chojlluswantaj aqhallata ruarqanku, may chhika asqha p’uñusta junt’achispa, ni jayk’aj rikukojjinaqa.

Q’ala qhariswan warmiswan aqha ujyanaman qokaporqanku. Paykunataj yuyayninkú chinkachispa ujllanaman mikhunamanpis qopukorqanku. Ajinatataj tusullaj kanku mana sayk’uspa mana samarispa.

Trojestaj junt’asqa karqanku, tukuy mikhunasniyoj karqanku; nitaj ni pi umachakorqachu trojes tukukapunanta. Kay sajra kausayninkutaj mana sayk’uyniyoj karqa. Nitaj ni pi aterqachu yuyayninkuman kutichiyta, cheqan kausayman kutinankupaj. Tarpuy pachataj chayamorqa, nitaj ni pi umallikusqachu tarpunasninkumanta, sumaj mit’a kananpaj.

Intitaj phiñakorqa Pachamamata qonqasqankumanta, chaymantataj paykunata ñak’ariyman churayta munarqa. Inteqa manchay sinchita k’ancharerqa, q’ala mayusta qhochasta ch’akichinankama. Chaymantataj jallp’aqa q’ala ch’akiman tukuporqa. Q’ala sach’aspis qomer llaqhesninkuta t’akakorqanku t’ikasninkutapis t’akarqanku. Q’ala sach’a k’ajllas q’ala qawirasqas lliuwi lliuwilla karqanku.

Chay trojesninkupitaj mikhunaqa karqaraj, p’uñuspitaj aqha kallarqataj. Ima dakunman karqa paykunataqa mayuspis qhochaspis ch’akirasqas kasqanmantaqa? Aqha mana tukunankama, kusiyninkupis mana tukukullarqatajchu.

Chaymantataj uj p’unchay chayamorqa maypachachus q’ala trojeswan p’uñuswan ch’usajman tukupusqanku. Mikhunaqa pisipayta qallarerqataj, rikhurimullarqataj yarqhaywan llakiywan.

Chaypitaj runasqa as cheqanchakorqanku; "Watejmanta chajrasninchejta llank’asunchej tarpusunchejtaj" nispa nerqanku. Intej ñak’achiynintaj manaraj tukukorqachu; jallp’ataj aswan ch’akitaj y chojrutaj; mana llank’achikorqachu llank’anasninkuwan. Ajinatataj mana atikorqachu ni ima mujú tarpukuyta. Q’ala ñak’ariykuna y phutiykuna rikukorqa chay llajtapi, maypichus kay llajtaqa qonqayman churarqa cheqan kausayninta.

Q’ala uywaspis tullusman ch’uchalisman tukorqanku. Llullapijina chay ch’aki ch’onqarasqa jallp’asman tukuporqa maypichus ñaupajta qhallalla t’ikarisqa karqa.

Mana juchayoj wawastaj tatasninkoj juchankurayku tullustaj ch’uchalistaj yarqhasqastaj phawaj ñawisniyoj rikukorqanku; simisnillankuta kicharej kanku mikhunata mañakullankupaj; aswan ch’uchalitusnintaj wañuporqanku mana ni pi yanapayta atejtinku.

Intitaj sinchí k’ancharqa. Uj rumi wasimantataj chay llajtapi uj warmi llojsimorqa usqhayta purispa qhaparispa. Paytaj karqa Urpila, pichus yuyayninta chinkachikorqa wawasnin yarqhaymantataj ch’akimantataj wañuypatapi kasqankurayku. Q’ala sonqon nanasqa y ñak’arisqa juchasninkumanta, p’enqachikuspa Intitawan Pachamamatawan qonqasqanmanta, wayrajina chayarqa ñaupaj kaj apachetaman, Pachamamata jark’ananpaj mañakoj. Ajinapitaj pay jaywarikorqa puchoj akullikuntawan lliujtantawan.

Apachetaman chayaspataj, mana kallpayoj mañarikúy qallarerqa:

"Pachamama, Pachamama, kusiya…, kusiya…" nispa.

Qhaparispa waqarqa Pachamamaj apachetan ñaupaqenpi; "Cheqanchakusaj." nispa mañakorqa.

Q’ala sayk’usqa mana kallpayoj pampapi chukuykorqa, uj sach’a sikiman atiyukorqa. Kay sach’aj k’ajllasnintaj runaj makisninjina k’uyunakorqa chay patapi. Chhikan sayk’usqanpi mana kallpayoj kasqanpi kumuykuspa puñurparqa.

Sumaj k’achitutataj mosqokorqa. Kay mosqoypitaj Pachamama llakiyninta rikuspa chimpaykorqa. Pachamamaj sumaj atiyninwan nerqa:

"Ama llakikuychu, warmi. Runastaj wanachikunku; qanjinataj paykunaqa juchasninkumanta qhella kayninkumanta sonqonku nanachikunku; runastaj kay llajtapi k’acha kausayninkuman kutenqanku mayqenchus cheqan. Kausaytaj qhallallarerqa poqoykunasninta apamuspa. Rijch’arispataj makisniykita kicharispa jap’ikuy kay sach’a poqoy t’akakamojtin.

Wawasniykitaj wajkunaj wawasnin ima mikhuchunku kay poqoykunasta, imaraykuchus kay poqoywanqa yarqhayninkutawan ch’akinkutawan sajsachikonqanku. Sonqoykitaj cheqanman churakusqanrayku Tata Inti kay milagrota ruan qanpaj."

Rijch’ariytawantaj, Urpilaqa "wañusqasina kasani" nisqa, imaraykuchus jallp’a kikillanpi kasqa, chay mosqoyninpi rikusqasnintaj mana sut’inpichu kasqa. Paytaj rijch’arispaqa umallikorqa mosqoylla kasqanta. Chaymantataj yuyarikorqa chay sach’amanta imamantachus Pachamama parlarqa.

Chaymantataj payqa qhawarqa ch’aki sach’a patata: Pachamamaj nisqanmanjina sach’a poqoykunasqa chaypi kasarqanku. Chaywantaj kallpachakuspa, sayarerqa t’iperqataj makisnin junt’ata.

Chaymantataj llajtaman apurata rerqa, tukuymantaj willarqa chay llajtapi Pachamamaj rikhurisqanta, tukuytaj rerqanku chay sach’a poqoykunasta mask’aj; Urpilataj wawasninmanqa rak’erqa chay Pachamamaj sach’aj poqoykunasta qosqasninta.

Chaymantapachataj qheshwa runasqa kausayman kutirerqanku, chaymantataj chay sach’ata "wak’a sach’ata" nispa much’aj kanku. Chay p’unchaymantapachataj chay sach’aqa paykunaman qorqa tukuy mikhunankutawan ujyanankutawan.

Chay sach’ajqa sutin "Thaqo"; mana para kajtintaj, q’ala uywaspis chay sach’a poqoyllawan kausaj kanku.



VOCABULARIO

pachatata - dios

much’ay - besar; adorar, venerar

apacheta - altar hecho de piedras amontonadas ubicado generalmente en las puertas de montaña

jatun sayaj atisqankutajina - tan alto que pudieran

purej - viajero

usu (castellano) - uso, costumbre

kamachisqa - ley, mandamento

p’uñu - cántaro grande de boca angosta

troje - depósito de comidas

mit’a - cosecha (aunque principalmente de la coca)

ñak’ariyman churay - castigar

sach’a k’ajlla - rama

qawiy - asolearse

lliuwi lliuwi - flojo, fláccido

cheqanchakuy - enmendarse

qonqoyman churay - olvidar

llullapijina - parecer mentira

qhallalla - lozano, reverdecido

phawaj ñawisniyoj - con los ojos desorbitados

usqhayta puriy - correr (corriy)

yuyayta chinkachikuy - enloquecerse

sonqon nanasqa - arrepentido

sonqo nanachikuy - arrepentirse



fuentes: "La Leyenda del Algarrobo", leyenda recopilada por Leonor Lorda Parellón en el libro "Mitos y leyendas ancestrales".

tejrarqa: Robert Beér.

yanaparqa: Delina Beér. 2003.



SURIMANA

Ancha unaypacha karqa, nin, orqo Akhamanej chakinpi, Callawaya cheqankupi, uj Mallku, Rumisonqo sutiyoj. Kay Inka, Mallku manchay sajra sonqo karqa, tukuyta manchachej, chejnisqataj karqa. Manapuni khuyayniyojchu payqa. Paypatataj karqa uj ancha k’achitu warmi wawan, Surimana sutiyoj. Tukuytaj munakorqanku kay warmi wawantaqa. Ashqa Mallkuswan Kurakaswantaj mañarqanku kasqa paywan yananchakuyta, manataj pay munasqachu ni mayqentapis.

Akhamanipitaj kausarqa uj wayna Walaychu sutiyoj; mana yachakorqachu pikunachus tatasnin kasqankuta; chayraykutaj nerqankoqa tatan Inti, maman Killa kasqankuta. Yachallarqataj qenataqa sumajta waqachiyta, ancha sumaj yarawistataj umallikullarqatajpis.

Uj p’unchaypitaj, Walaychu Mallkoj papa chajranta llank’asajtenqa, rikhurimorqa Surimanaqa, tukuypaj sumaj munasqanku; chaymantataj Walaychumanqa qayllaykuspa taporqa:

"Niway, Walaychu, kay jallp’amantachu kanki, karu jallp’amantachus kanki?" nispa.

Kutichillarqataj: "Kay jallp’amanta kaneqa; kusisqataj kani kasqaymanta; imallatapis kamachisqaykita, ruasaj." nispa.

Surimanataj kuticherqa munakuywanqa: "Walej, munani q’aya p’unchay kunantajina kay kikin cheqamanqa jamunaykita, uj ruanata qosqayki; mana yachanichu sichus junt’ayta atiwajchus manachus." nispa.

"Orqota kuyuchinay kajtinpis, ruarpusqayki, k’acha Ñust’a, imaraykuchus atiyneyqa yapakonqa sapa k’achitu kasqaykimanta yuyarejteyqa." nispa waynaqa kuticherqa.

Ajinatataj Akhamanipeqa kasqanku ni jayk’ajjina chay iskay munakojkuna, ujnin wajcha ujnintaj qhapajqa. Chaymantapachataj, ashqa kutislla inti paqarejtin yaykojtintaj, killataj cielonta purejtintaj, killayoj ch’isispi Rumisonqoj qhapaj wasinpaj qayllanpi rikukorkanku iskayninku munajkuna, kusisqas, munanakuspa purisaj.

Uj pachamantataj chaymanta Usipala yatiri willasqa Inkamanqa, wawan Walaychuta munakusqanta; Walaychu wajchalla kajtenqa, Rumisonqoqa sinchita phiñakorqa; manchay sajra parlaykunasta nerqa, "Waway qhencha" nerqa. Phiñakusqanpitaj "Wañuchiychej iskayninkuta" nispa kamacherqa, qhepanpitaj "Walaychulla wañuchun" nispa nerqa.

Walaychutataj jap’icherqa, wataywasimantaj wisq’acherqa; chaypitaj mana mikhunás qorqankuchu, makisninta chakisnintawan watallarqankutaj.

Surimanari, munasqan watasqa kasqanta yachaspa, kausayninta qonqaspa, wataywasi ukhuman yaykorqa, watanasninta phaskaspa, Walaychuta kacharerqa.

Surimana "Ayqenayki tian" nejtintaj, "Mana ayqesajchu" nerqa "imaraykuchus kay ruasqaykeqa mana walejchu iskayninchejpaj; sutiykiwan sutiywan ch’ich’ichasqa rikhurenqa; antis wañuchikuyman, ajinata Mallkoj kamachisqanta mana allin kasqanta rikuchisaj."

Ajinallatataj, paqarejtenqa, Surimanaj t’ipananta jap’erqa, chaywantaj payllataj kunkanta t’ojsispa wañuchikorqa. Qhepa parlaynintaj manaraj wañusaspa karqa:

"Surimana, noqa wañusani Pachamamajina rikusqa kanaykipaj; mana unaypitaj tinkunakusun Achachilaspaj janajpachankupi." nispa.

Chay Walaychoj wañupusqanmantataj anchata waqarqanku tukuy Akhamani runasqa, imaraykuchus Walaychoqa anchata tukuy runasta yanaparqa chajra llank’aykunasninkupi llaki kausaykunasninkupi.

Chaymantataj waynaswan machuswantaj "noqa apasaj" nispa sapa ujqa munarqa Walaychoj ayanta apaysiyta; chaypachataj, apachitaman p’ampaj apojtinkupacha, rikhurisqa Pikiñawi sutiyoj paya warmeqa, ansaqespa anchataj llakikuspa. Payri tukuy p’ampakuman rejkunata sayacherqa, qhaparispa:

"Ay, Walaychu, ñust’a K’illimaj wawan, juchasniyta pampachariy, mana cheqan parlasqayta pichus mamayki kasqanta. Janajpacha ñak’arichiwachun, imaraykuchus pakarqani uj ñust’aj wawan kasqaykita."

Pikiñawej willasqantaj jatun llaki Akhamani runaspaj karqa. Mallkutaj, tukuy imata yachaytawantaj, kamacherqa Pikiñawitaqa wañuchinankuta, Inkaman mana sut’inta parlasqanmanta. Chay qhepantataj kamachillarqataj Walaychoj ayantaqa Surimanaj papa chajraj chaupinpi p’ampanankuta; pay kayta kamacherqa allin rijch’ananrayku kay ñust’a wawanman.

Kamachisqanmanjinataj ruakorqa; p’ampasqanpaj patapitaj uj rumi qotuqa sayarqa, mana chay jallp’ayojkuna qonqapunankupaj chaypi Inka Walaychu p’ampasqanta, pichus kausayninpi anchatataj yanaparqa wajcha llank’ajkunata, paykunatataj sumaj munakullajtaj.

Chaymantataj sapa p’unchayta Surimana rej munasqanpaj p’ampakusqan patanpi waqaj; llakiynenqa mana tukukuyniyoj karqa, kausayninta p’unchaymanta p’unchay usuchispa; campoj ch’innejkunamantaj rej yana yuyaykunasninman yaykukoj. Mana Pachaqamanpi jatun diosninkupeqa creerqañachu; "Pachaqaman kaspaqa mana chhika phutiyta noqamanqa apachimunmanchu karqa" umachakorqa. Mana mikhuyllatapis munajchu; ashqa kutistataj yuyayninta chinkachin; ajinatataj mana tukukuyniyojta jik’un jik’unta waqarqa; chaymantataj chay chhika waqasqanmanta sayk’ukuytawan, mana yuyaspalla pampaman urmaykun.

Manataj wiñaypaj ajinataqa kausanmanchu. Chaypachataj, mana iskaychakuspalla, Laphala sutiyoj ancha millay sayasqa chhanqa patanman rerqa; chay chhanqa patamantataj papa chajranta qhawarerqaraj; chaymantataj umanta sumaj k’acha llijllanwanqa p’intuyukuspa chay chhanqa patamanta wijch’uykukorqa; chhanqa patamantataj chheqorakuspa chheqorakuspa pampaman wañusqa chayarqa.

Rumisonqotaj, chayta yachaytawankamaqa, q’ala kausayninmanta aswan jatun llakikuypi rikukorqa; kay llakiyninpitaj manchay sinchita waqarqa. Chaymantataj wawanpaj ayanta Walaychoj p’ampakusqanman p’ampacherqa; ajinamantataj ñust’aj munasqanta ruacherqa, ñust’a manaraj wañusaspaqa ajinataqa nejtin.

Uj pacha pasaytawantaj, poqoy mit’aqa chayarqa; Surimanaj chajranpitaj rikhurerqa uj mosoj laya papa, mana rejsisqarajchu, kay papataj manchay pillmi misk’i karqa. Rumisonqotaj, sapa chay papata llujchispa, waqayta qallarej; jatun llakiyninpitaj nerqa:

"Kay papaqa wak’ita, imaraykuchus waway Surimana chaypi kasqan. Ajinatataj mosqoypijina kayqa kasan." nispa.

Kay tukuy ima kasqanmantataj, kay Rumisonqo manchay sumaj k’acha runaman tukuporqa; chay tukuy ima ruasqasninmantataj payqa manchayta sonqonta nanachikorqa. Paytaj kacharqa tukuy chaskista tukuy suyupi yachachinankupaj chay qhapaj wasinpaj punkusnin kicharisqas kasqanta tukuy wajcha runaspaj, tukuytaj paywan khuska mikhunankupaj ujyanankupaj. Kay wajchastataj p’achallicherqa qhapaj wasinmanta mosoj p’achaswan. Kay tukuy imataj ruakorqa Ñust’a Surimana yuyayninpi.

Chaymantataj nerqa: "Amañataj kaymantapacha Rumisonqo sutikusajchu, antismá Wawasonqo sutikusaj." nispa.

Kay willayqa nin kay Mallku ashqa watasta kausasqanta, chantataj uj sumaj khuyaj sonqoman tukuporqa; ajinatataj tukuy runaswan munachikorqa, sumaj qhawasqataj wañupuspa.



VOCABULARIO

mallku - príncipe, jefe aymara

kuraka - jefe incáico

yarawi - categoría de música incáica melacólica

cheqa - lugar

yatiri - sabio

wataywasi - cárcel

t’ipana - aguja grande para prender la manta

Achachila - dios tutelar que habita un cerro (en regiones aymaras)

janajpacha - cielo religioso

pampachay - perdonar

qotu - montón (sinónimos: tauqa, qollu)

usuchiy - desperdiciar; hacer sufrir

Pachaqaman - dios de los callawayas

chhanqa - risco peñascoso

p’intuy - envolver (sinónimos: mayt’uy, sukuy)

chheqorakuy - tropezarse; dar tumbos

pacha - tiempo

poqoy mit’a - época fructífera, tiempo de cosecha

pillmi - harinoso (sinónimo: jak’u)

wak’a, wak’ita - ídolo de índole natural de los incas; sagrado

sonqota nanachikuy(-manta) - arrepentirse ( de)

willay - cuento, relato



fuente: Enrique Oblitas Poblete – "Cultura Callawaya". 1963.

tejrarqa: Robert Beér.

yanaparqa: Delina Beér. 2004.



INKAJ MUNASQAN

Laqha laqha ch’isi karqa, ñaupa pachaspi. Chay ch’isitaj cielopi phuyus q’ala qotusqa karqanku; chay qotusqa phuyusmantataj jallp’amanri q’alata lliuj lliuj liphipayasarqanku; kay lliuj lliujkunataj ima sincha qhonqhonkunawan rumi chankastapis pampachanman karqa. Chay ñaupapachaspitaj Churukhella orqo patapi karqa uj inkaspaj altarninku, chay kikinpitaj kallarqataj uj rumi maypichus Inti mayllakorqa. Chay rumitaj manchay munasqa much’asqa karqa, nin. Churukhella orqoj uranpitaj rikukorqa ñaupapacha Chukichaka llajta, Charkas nisqa runaspaj jatun llajtanku. Chay unayñaupataqa Chukichakata kamacherqanku Inkas. Chay Churukhella nisqa orqomantataj, chay chhika manchay lliuj lliujkunas qhon qhonkunas kasajtin, Chukisaka llajtaman rerqa uj runa.

Uj link’u link’u yanninta purispa, chinkarispa rikhurispa kamanchakas ukhupi, urmasaj lliuj lliujkunas chaupinta, uraykusarqa chay runaqa, punchun sinchi wayrawan laphapasajtin. Chay runa Inka runa, machu Inka runa, jatun Qosqomanta karqa. Kay Inka runaqa karqa kuraj wilaqata chay Chukisaka llajtamanta. Chay runataj, chay wilaqata nisqaqa, uj juch’uy sap’ata makinpi apasarqa.

Chaymanta, chay runa chayan Chukichaka llajta chaupinman, rerqa llajtaj chimpa ladunman, maypichus uj manchay jatun wasi sayasarqa. Chay jatun wasitaj uj Inkaspaj Qhapaj Wasinku karqa. Chaypi tiakorqa Qori Qhapaj sutiyoj jatun Inkaqa, pichus Chukichaka runasta kamacherqa wauqen tukuypata aswan jatun Inkaj sutinpi.

Wilaqatataj, chay jatun wasiman yaykuytawan, ñust’as, yatiris, amaut’as chaupinta puriytawan, uj rumimanta wicharinata wasariytawankamataj, uj juch’uy wasimanña yaykorqa, maypichus Jatun Inka kamachejnin kasarqa; chay wasej pisi k’anchayniyojninpitaj Qori Qhapajpaj ñaupaqenman churakorqa, pampapi qonqorikuspa, phiña ñawiswan qhawasajtaj. Inkataj mana suyarqachu kay wilaqataj phiñakusqanta.

"Jatun Inka" ansaqekuspa wilaqata nerqa "Churukhella orqomanta uraykuni kay ch’isita, ancha karuta purispa, pachatata Wiraqochataj sinchita phiñakorqa noqanchejwan lliuj lliujninkunata phaskarispa. Noqa jamuni qanpaj nisqayki junt’achikunanpaj. Qanqa uj Inkaspaj wawan kanki: Uyariway! Qanqa simiykita qorqanki, uj ch’isi, uj sipasman … Chay simiykita qosajtiykitaj, Killa rikorqa, pichus sumaj munakojkunata jark’akoj, mana sumaj munakojkunata sajra animuswan ñak’arichin." nispa.

"Mayqen simiymantataj qan parlasqanki, mayqen nisqaymantataj? Noqaqa may chhika kutista simiyta qoni. Mayqenmantataj qan parlasqanki, allin Rumi Makiy, munasqay wilaqatay, qanqa jatun pachatata Wiraqochaj pakasqasninta yachaj?"

"Yuyariy, tata Inka … noqa yuyarinaykita mañayki."

"Usqhayta parlay, runa! Imata munanki noqamanta? Tataypaj kamachisqasninta noqa ruasani. Parlariy kunanqa sut’ita! Mana rikunki qhiputa makisniypi? Mana rikunki ñawisniy sayk’usqas kasqanta chay chhika ruasqaymanta?"

"Ruasasqaykita, Inka, rikuniña; chay ruayniykiwanqa qhenchata chayachimunki Inkaj runasninman. Kunantaj ima llullatachus parlasqanki?"

"Ima!" nerqataj Qori Qhapaj phiñasqa, "Imata mask’asanki, khuru runa? Imatataj nisankipis? Qanqa qonqáy munasqanki Chukichaka Jatun Kurakaj wasinpi kasqaykita!"

"Ama phiñakuychu, tata Inka." nispa nerqa kay amaut’aqa cheqanta Qori Qhapaj uyanpi qhawaspa; chaymanta, kunkachakuspa, nerqa: "Suyariy, thañikuy, chaymanta noqa yanapasqayki, imaraykuchus qanqa qonqoyman churanki chay simi qosqaykita. Chayraykutaj qanqa mana allinpichu kanki. Suyariy. Allinta uyariway, Intej Wawan."

Chaymantataj juch’uy kunkawan nerqa:

"Uj ch’isi, chunka ujniyoj killas pasasqastawan, chay patapi, Inti Ruminejpi, chay yana meq’aj qayllanpi mayqenchus oqoyta munawanchej, chay qori t’ikaswan mast’asqa patapitaj maymanchus mana runas yaykunankuchu, chaypi tarerqani uj qharitawan uj warmitawan much’anakusajta, chaymantaj noqa uj llanthujina uyarerqani paykuna chhichinakusqankuta; chay sipastaj nerqa:

"Sichus wasachawankiman chayqa, sichus chaukiawankiman chayqa, noqa jaqaypi wañumunay kanman jaqay qaqa jusk’upi maypichus llaki animus ñak’arikunku. Imanawajtaj?"

"Chay ajina kanman chayqa," nispa kuticherqa payqa, sipasta mat’í ojllaykuspa, "noqa mask’akamuyman munasqay ukhuykita, jina sajra animus ukhupi kasajtinpis, chaypi sonqoykita mask’amuyman; chanta, mana ujtawan chinkasunaypaj, sonqoykita mikhukapuyman …"

"Chayta nerqa?" nerqa tata Inka kharkatispa wilaqatata ñawisnín ch’iporeaspa.

"Arí, Qori Qhapaj, chayta nerqa." allinmanta nispa kuticherqa wilaqata Inkaj makinta mat’ispa. "Chay Churukhellapi uyarisqaytataj sapa p’unchay ningrisniypi uyarini, chay uyarisqay sonqoypi takakun, makisniyta kallpachin, Inka Qori Qhapaj. Chanta: Yuyariy, pichus chayta nerqa Churukhellapi qan karqanki, jatun tata Inka, chay sipastaj ususiy karqa, "Kimsa" sutiyoj, tukuymanta aswan llimphu kajnin sipas tukuy Chukichaka jallp’api!"

"Walej" nispa kuticherqa Inka kharkatiyninta sayachispa "Qanqa kunan imanankitaj, mana uyarikoj runa, jina chay chhikata atrevekunaykipaj? Manachu Kimsa Ñust’ajinaqa Inkaman qosqa karqa?"

"Noqa Rumi Maki kani." wilaqata nispa kuticherqa "Noqa Qhapaj Wasipi kuraj kaj amaut’a kani, chanta Qosqopi kuraj kaj jampiri kallanitaj. Kayman kachamuwarqanku qanta qhawanaypaj chanta tukuy sajrasmanta jark’anasuypaj. Chaymantataj Kimsaj tatan kani. Kimsatataj ñak’aricherqanki llullasniykiwan, kunan chay simi qosqaykitataj junt’anaykita munani, tata Inka, mana ajina kajtintaj, kaymanta mana llojsinkichu: wañunki! Qhon qhonkunas purin noqawan, lliuj lliujkunas jark’awan…"

Chay niytawantaj, jatun sayayniyojta sayaspa, sap’ata kicharerqa lloq’e makinpitaj Kimsaj sonqonta rikucherqa, paña makinpitaj uj llasa sumaj filochasqa hachata oqharerqa.

Chaypitaj nerqa: "Kimsa wañuporqa qan wasanchasqaykiraykuwan chaukiasqaykiraykuwan: Achay llakimanta wañuporqa. Kayqa, kamachiwasqaykimanjina, Kimsaj sonqonta apampuyki, mana qan rinaykipaj chay animus wasiman mask’aspa. Kay chay sonqon, yana yawarta waqasaj sajra ruasqaykimanta! Jap’iy! Mikhuykuy!"

"Mana" nispa qhaparerqa manchay milláy kharkatispa Qori Qhapaj "Imata mask’anki noqamanta? Wañunki, mana Inkata manchachikoj khuru runa!" nispa punkuman riyta munajtin, wilaqata jark’arqa; chaypachapitaj wilaqata asnaj yawaryasqa sonqota apaykachaspa, rikuchispa jaywarqa, qhaparispa:

"Kayqa! Jap’iy! Mana mikhunki chayqa, wañunki!"

Inkataj wasej laqha k’uchuman ayqerikuspa, kuticherqa:

"Ni jayk’aj, ni jayk’aj chayta mikhuyta atiymanchu!" nispa, nillarqataj: "Khuru runa, laqha qaqa jusk’uman wijch’uchisqayki… mana tukukoj lauray jusk’upi t’una phiri ruasqa kanki!"

"Mikhuy!" ujtawan wilaqata nerqa, phiña ch’utoj ñawisninwan qhawaspa; chaymanta, uj chakita qhepaman suchuspa, hachata oqharispa, tukuy kallpanwan Inkaman sonqota jaywan, ujtawan qhaparispa:

"Mikhuy! Intej sutinpi kamachiyki! Mana mikhunki chayqa, Inkaspaj qhenchasqanku kanki!"

"Ch’in kay, Rumi Maki! Kimsaj sutinpi… Mana noqa piensarqanichu!"

"Mana ujtawan nisqaykichu, Inka… Kunan kamachiyki chay qanpaj kamachisqasniykiraykullataj Inka yawarniykiraykimantawan: Junt’ay simiykita! Chay simi qosqaykita jallch’apuy! Mana jallch’apunki chayri, ima khuru runajinallata kay laqha k’uchupi wañuchisqayki, ajinamantataj runaspaj qonqoyninman churasqa kanaykipaj, ukhuykitataj k’ita uywasman qaranqanku…"

"Runa, noqa mañakuyki khuyayniykita…"

"Mikhuy!" kallpawan nerqa Rumi Maki, manchay phiña mana paypi kaspa, hachawan Inkaj umanta phiriyta munaspa. Inka q’ellu uyapacha kharkatispa, kallpa wañusqa wasej perqaman k’askasqajina sayasarqa. "Mikhuy!" ujtawan nerqa wilaqata. "Simiykita junt’apullaytaj, Inka kallaytaj! Jap’iy!"

"Inka kani." nispa juch’uy kunkawan Inka nerqa atipasqajina, Rumi Makita sinchita qhawaspa. Chantataj jatunman sayarispa, wilaqataman uyanchaspa, qhaparerqa:

"Inka kani, khuru runa; ama ni mayk’aj khuchichiwankichu amataj noqawan ni ima pantaykunasta ruankichu. Sichus simiyta qorqani chayqa, junt’asaj…"

"Uyarerqani Churukhellapi…"

"Chanta apampuway! Simiyta junt’asaj uj Intej Wawanjina!"

Chayta niytawantaj, ch’inllamanta rumi uyawan, makinta aysarispa, sonqota jap’ikorqa.

"Mikhuy!" nispa ujtawan wilaqata nerqa, hachanta Inkaj uman patanpi oqhariyaspapuni.

"Qhawariy!" kuticherqa Inkaqa. Chanta, sinchita jump’ispa kharkatispa ima jap’erqa sipaspaj sonqonta, ñawisninta wisq’aytawan, khaniykorqa, tukuy phiñakuyninwan khamuspa, mikhuykorqa, oqoykorqa, wilaqata ch’inllamanta qhawarejtin. Chaymanta Inka, uyanta makisninwan pakakuspa, wilaqataman wasanta qospa, karunchakorqa paymanta.

Rumi Makitaj uj ratuta ch’inlla t’ukurispa qhepakorqa. Lliuj lliujtaj chinkariporqa ñawisninmanta. Chaymantataj, payninman kutispa, llamp’u sonqowan, hachanta pampaman wijch’uspa, Inkaj ñaupaqenman qonqorerqa, k’umuykukuspa, chaymanta punkunta llojsispa, mana wasanta qhawarispa, ansaqespa nerqa:

"Kunanqa munasqay Kimsayta p’ampaykuyta atisaj!"



VOCABULARIO

qotusqa - amontonado

lliphiy - brillar, fulgurar

Churukhella - cerro que se irgue encima de Sucre

chanka - roca grande

much’ay - besar; venerar

Chukichaka - Chuquisaca

Charkas - Charcas, nombre de la provincia cuya capital era Chuquisaca; nombre de la nación que ocupaba este territorio

kamachiy - ordenar, mandar

kamanchaka - neblina

laphapay - flamear, ondear una tela batida por el viento

wilaqata - sacerdote incáico o aymara

sap’a - canasta

Qhapaj Wasi - palacio

ñust’a - princesa incáica

yatiri - hechicero

amaut’a - sabio

wicharina - subida; gradas

wasi - casa; cuarto, habitación

qonqori(ku)y - arrodillarse

Wiraqocha - dios supremo de los Incas

ansaqey - jadear, acezar

junt’ay - llenar; cumplir

simita qoy - dar su palabra, prometer (sinónimo: palabrata qoy)

animu - alma

pachatata - dios

tata - padre, término de gran respecto

kamachisqa - orden, decreto (sinónimo: kamachi)

qhipu - amarre de cordeles de distintos colores y nudos usado por los Incas como sistema de escritura y de cuentas, quipu

kunkanchakuy - dar más fuerza a la voz

qonqoyman churay - dar al olvido, olvidar

allinpi kay - estar en sus cabales

meq’a - abismo, precipicio profundo

chhichiy - susurrar

ñawista ch’iporeay - parpadear (sinónimo: ch’ipiy)

ususi - hija

llimphu - limpio; puro

Qosqo - Cuzco

jampiri - curandero

llulla - mentira; mentiroso

sumaj filochasqa - afilado

hacha - hacha

manchachikuy - temer

asnay - heder

qaqa jusk’u - cueva

t’una phiri ruay - hacer añicos, despedazar

ch’utoj (ñawis) - (ojos) saltones

qhepaman - hacia atrás

mana piensarqanichu - no estaba consciente, no pensé

palabrata jallch’ay - guardar su palabra

mana paypi kay - estar fuera de sí

kallpa wañusqa - débil, debilitado

uyanchay - encarar

ni mayk’aj - nunca (sinónimo: ni jayk’aj)

pantay - errar, equivocarse; error

khamuy - masticar

uj ratuta - un rato

t’ukuy - quedarse pensativo, meditar



fuente: Alfredo Jaureguí Rosquellas – "De todos los tiempos (Crónicas de heroismo y de barbarie)". Sucre. Editorial Charcas. 1938.

tejrarqa: Robert Beér.

yanaparqa: Delina Beér. 2004.



LAYQASQA CHHALANA

Kay cuentota willarqa uj mama Titiqaqa Qhochaj kantunpi:

"Españoles, kay jallp’aman chayamuspa, ashqa watas kunan p’unchaykunamanta ñaupapachapi, ashqa runasta wañucherqanku, tukuyta ninawan kanaykullarqankutaj. Tukuynejman chayamorqanku, mana allin yuyaykunata saqespa qhepajkunapaj. Jatun tayasniypaj willawasqankumanjina, ajinata pasarqa Khoati nisqa Titiqaqaj churunpi, maypichus uj Mama Killaj Ajlla Wasin karqa.

Chay conquista nisqa pachapitaj, españolespaj uj kamachejninku uyarerqa ashqa qoriwan qolqewan chay Khoati Mama Killaj wasinpi kasqanta. Chayta uyariytawan, moq’ekuspa, ashqa runasninta pusarqa chayman uj chhalanaspi chimpaspa. Chay españoles soldados ukhupi kasallarqankutaj uj mashqa aymara runas pikunachus manaña Inkaspi creerqankuchu nitaj paykunaj dioskunankupipis, españolespaj fusilesninkumanta mancharikuspa. Kay aymarastaj españolesman willarqanku kasqa chaypi ashqa qoriwan qolqewan kasqanta.

Mama Killaj Khoati nisqa churunman chayamuytawan, maymanchus ñaupajta Tukuy Atipaj Inkalla riyta aterqa, chay yuraj runas españolesqa, q’ala Qhapaj Mama Killaj qorintawan qolqentawan oqharikaporqanku, mana ni pi jark’ajtin. Ajllaslla karqanku chaypi pikunachus jark’ankuman karqa kay sajra runasmanta, pero mana jark’ayta atisqankuchu imaraykuchus paykunaqa warmislla sipaskunallawan karqanku. Kay Ajllastaj mana qharista rejsinankuchu karqa, imaraykuchus Killata much’anankupaj jallch’asqas karqanku. Chayrayku "llumpajkuna" mayqenchus llimphu warmis niyta munan sutikorqanku. Españoles Mama Killaj churunman chayamojtinkupachataj, chay Ajllasqas ayqesqanku chay Ajllawasi urapi jatun jusk’uman.

Mana ni mayqen españoltaj rikusqachu chay Ñust’aspaj pakakusasqankuta. Ajinamanta umallikorqanku churupi ni pi kasqanta; chaymantataj chhika qoritawan qolqetawan rikuytawan, "Uj pillapis tukuy kaykunata qhawanan karqa" umallikuspa nikorqanku. Chaymanta qallarerqanku tapuyta maypichus Mama Killaj Wasinpaj qhawajninkuna kasqankuta.

Kay aymara runas, chay sajra runaspaj ruasqasninkuta rikuspari, paykunaqa manchay llakisqas karqanku; umallikusqankutaj ichapis kay sajra runas Ajlla warmisman sajra ruaykunasta ruankuman kananta. Kay españolestaj astawan tapurasqanku maypichus chay Ajlla Wasi qhawadores kasqankuta. Chaymanta, ashqa kutitaña tapurejtinku, manaña sut’inta pakáy atispa, "Mama Killa fierota ñak’arichenqa pitachus much’ana wasinman yaykusqanta" nispa nerqanku paykunaman.

Españolestaj, manchikusqasman tukuspa, kuticherqanku mana ripusparaj Killa Wasej qhawajkunanta napaykuyta munasqankuta, chanta mana kay warmista ni pi juchachananpaj españolesqa saqeyta munasqanku qelqasqa papelta paykuna qoritawan qolqetawan orqhosqankuta yachachispa.

Kay españolestaj mana chawkiáy atisqankuchu kay aymarastaqa. Chaymanta qhawajkunata mask’aypi phiñarikuspa aymara runasta ñak’arichiyta qallarerqanku. Kay chhikatataj españoles ñak’arichejtinkupis, manapuni aymara runas willayta munarqankuchu. Paykunaqa mana willayta munaspa uj runajinalla sayarikorqanku, "antismá wañuchiwayku" nispa.

Ajlla warmista tarinankupajtaj kay españolesqa "chawkiaspapis willachikusqayku" nispa nerqanku. Chantaqa kay runasqa mana yacháy munaspajina aymara runastaqa kacharimpusqanku, nillarqankutaj: "Q’aya sut’iyaykama qhepakusqayku churupi; mana ima dakuwaykuchu sichus Mama Killa ñak’arichiwanayku chayqa. Kay p’unchayqa laqhayamusqaña, manaña kay p’unchaypi kutiripúy atiykumanchu." nispa. Chaymantataj tiendasninkuta churarqanku kikin Mama Killaj wasin ukhupi, maymanchus aymara runasqa yaykuyta mancharikorqanku. Chaymantataj aymarasta pakallamanta wateqaspa, paykunaman españolesqa nerqanku: "Qankuna puñuyta atinkichej mayllapipis." nispa.

Aymara runastaj manchay llakisqas karqanku kay Ajlla warmismanta, imaraykuchus paykunaqa willasqanku españolesman tumpata paykunamanta. Chaymantataj paykunaqa Ajllasta ayqechiyta munarqanku, mana españoles Inkaspaj ususninkuta sarunankupaj. Chaypajqa, sumaj killa p’unchay kasajtin ancha munasqa churunkuta k’anchamusaj, aswan machu kaj aymara runa chay wasi urapi jusk’uman jallp’anta qhatatikuspa qayllaykorqa, "Ayqerichiysisaj" nispa; paytaj mana rikukorqachu españoles ñawisninpi jusk’u yaykunaman qhatatikusqanta.

Kay machu aymarataj qayllaykusqa kuraj kaj Ajlla warmiman. Chantá manaraj willajtin kay españolesmanta, ujllata kay runasqa rikhurimusqanku k’anchaykunasninkuwan. Ajinapitaj kay españolesqa q’ala junt’aykusqanku kay jusk’umanqa, ñaqha tukuyninkuta jap’isqanku, maypichus wakin Ajllas ayqekuyta atisqanku. Kay Ajllastaj chayarqanku qhocha kantuman maypichus chhalanas watasqas karqanku chayman.

Ajllas ayqerikusajtinkutaj españoles qhatiykorqanku, paykunata jap’ikapúy munaspa. Paykunataj kay españolesmanta jark’akorqanku qori t’ipanasninkuwan t’ojsispa. Chaymantataj payllataj wañurachikorqanku ashqa kutista pechosninkuta t’ojsiraspa.

Ajinataj paykunaqa simi parlayninkuta qosqankuta junt’acherqanku: "Antismá wañusayku runaj makisnin llujchiwanaykutaqa".

Españolesta kamachej runataj jap’ikuyta munarqa aswan sipas kaj Ajllata. Kay sipas imillataj wakin Ajllaswan ima churuj yankunata sumajta rejsispa chayasqanku kasqa chay qhocha kantuman maypichus chhalanas watasqas karqanku. Chay chhalanasmantaj wicharerqanku, españoles chay qhocha kantuman chayamojtinkupacha. Chaypachataj chay qhochapi yaku churk’ustaj chhalanastaqa uj pakasqa kallpawanjina tanqaspa usqhayta karuncharqanku.

Kay españoles chay chhalanas kantuman chayaspaqa wichariykuytawan atispa mana atispa qhatiykorqanku. Kay chhalanastataj Ajllasqa sumajta yaku patapi apaykachayta yacharqanku, wach’isjina rispa. Españolestaj mana yacharqankuchu imaynatachus chhalanasta apaykachayta, ñak’ayta kuyurichiyta aterqanku. Paykunataj mancháy phiñakorqanku mana chay warmista atipáy atispa. Yaku churk’uspis mana ni tumpata yanapasqachu paykunata, Ajlla warmistajinaqa. Ajinamantataj Ajllasqa chinkarikapusqanku tutura chhalanasninkupi, kay runastaj mana taripayta aterqankuchu.

Chaypitaj "ch’aska wayras" nisqas Titiqaqaj jatun orqosninmanta jatarikuspa q’alata t’una phirita ruacherqa españolespaj chhalanasninkuta Estrecho de Tiquina nisqapi, chankasman ch’allpachispa. Chaypachamantapachataj chay cheqanpi qhenchachasqasjina españolespaj animusnin qhepakorqanku; ajinatataj tukuy chayajkuna chay cheqamanqa ñak’arikunasta tarikunku.

Chaymantataj Ajllasqa chayayta atisqanku qhochaj kantunman yaku churk’us kallpanwan. Kunantaj chay Ajlla warmismanta aswan sipas k’acha imilla kajnintaj kausayninmanta chinkasqa rikukorqa; tukuytaj yuyarqanku wañusqa kasqanta. Kay imillataj Inkaj atiyninwan kallpachasqajina chhalananpi t’aqakuspa chay Ajllamasisninmanta chhika karumanta karunchakorqa. Paykunataj nerqanku Inka wiraqhochaj atiynin kay sipas imillata puñusqatajina rikhurichintaj chinkarichintaj chay cheqanpi. Kay sipaspaj animuntaj kantumanta kantu layqasqa chhalananpi apaykachasqa tuytun. Suyasan, ninkutaj, Inka kutimunanta, rijch’arillanqataj Inkawan tantaj. Chaypachaqa, Qheshwastawan Aymarastawan qhespichenqa.

Wakin kutispitaj, killa p’unchaykunaspi, kay sipas rikukun qori chhalananpi kay Estrecho de Tiquina nisqa cheqanpi risajtaj jamusajtaj kantunmanta ujnin kantunman, sumaj llijllan patanpi puñusqa; ajinatataj sumaj p’achasnenqa yakupi wayrawan laphaykachasqa."



VOCABULARIO

chhalana - balsa

churu - isla

Ajlla Wasi - Convento de las Vírgenes del Sol o de la Luna

kamachej - jefe

Ajlla - Virgen del Sol o de la Luna

much’ay - besar; adorar, venerar

llumpaj - virgen (quechua incáico)

qhawaj - cuidador, cuidadora

wateqay - espiar

killa p’unchay - noche de luna llena

españoles ñawisninpi - bajo los mismos ojos de los españoles

qhatatikuy - arrastrarse

k’anchay - linterna, vela

t’ipana - alfiler para sujetar la manta

yaku churk’u - ola (sinónimo: chinkayp’utur)

wach’i - flecha

t’una phirita ruachiy - hacer trizos de

animu - alma

kausayninmanta chinkasqa - con su vida perdida

tuytuy - nadar; flotar

qhespichiy - salvar, liberar

laphaykachay - ondear, batir en el aire



fuente: no recordada.

tejrarqa: Robert Beér.

yanaparqa: Delina Beér. 2004.



SARA CHOJLLU

Ñaupa pachaspi, iskay ayllus karqa Qollasuyupi; ujnin Chayanta nisqa, ujnintaj Charkas. Kaykunapura maqanakoj kanku kay p’unchaykunapijina. Ususninkumanjina, sapa watapi uj jatun fiesta p’unchayta, tinkunakoj kanku maqanakuspi; kay maqanakuypaj sutintaj karqa "Tinku" nisqaqa.

Kay tinkutataj Charkas ayllukuna qallarej kanku, sach’a k’aspismanta ruasqa wach’ista kachaspa; qhepantataj, ancha k’aja maqanaku kajtenqa, aswan fiero afilasqa wach’ista kachaj kanku.

Chayantasñataj, warak’asninkuwan sach’a poqoykunasta warak’ayaj kanku, qhepantataj, ancha sajra maqanaku kajtenqa, manchay filasqa rumistapis warak’ayaj kanku.

Ajinatataj, sapa wata, kayjina tinkus paykunapura kallarqapuni. Paykuna ukhu wañusqaswan ñach’asqaswan kajtenqa, "sumaj tinku" nej kanku, chanta "Sumaj poqoy wata kay kanqa" nej kallankutaj.

Chayantas ukhupitaj, uj wayna karqa, Wiru sutiyoj. Charkas ayllupitaj kallarqataj uj k’acha sipakitu, Sara Chojllu sutiyoj. Uj p’unchaytataj, kay waynawan kay sipaswan, chay iskay maqanakoj ayllusmanta, paykunapura munanakuspa yananchakaporqanku. Chaymantataj, tinku p’unchay chayamojtin, Wiru tinkupi yaykunan karqa warminpaj ayllunkunawan maqanakoj. Chayta yachaytawantaj, Sara Chojllu, anchata llakikuspa, Wiroj kunkanmanta warkhuyuykuspa "Ama aylluywan maqanakumuychu" waqaspa mañarerqa; Wirutaj nerqa: "Tinkuman rinay tian; mana riyman chayqa, Chayanta ayllumasisniy "Q’ewa kanki" niwanqanku." Ajinatataj Sara Chojlloqa mana qosanta jark’áy aterqachu tinkuman rinanmanta. Pay tinkuman rinanpuni karqa. Manataj jark’ayta atispa, Sara Chojllu "Qanwan khuska tinkuman risaj" nispa nerqa.

Tinku qallarisqanmanta pisi tiempo pasaytawan, Chayantas iskay Charkas runas wañucherqanku kasqa; Charkastaj, mancháy phiñakuspa kuticherqanku, wach’isninkuta kachaspa; Chayantastaj, warak’asninkuta muyuchispa, wayrata khuchuspa, rumisninkuta kachallarqankuñataj. Manchay millay qhapariykuna uyarikorqa. Tinku chaupinpitaj, Chayantas ladonkupi, Wiru kasarqa, rumista warak’achispa; warmintaj, Sara Chojllu, payman rumista jaywaspa yanapasarqa.

Tutayamojtintaj, uj pukayarisqa Inti uraykojtin, tinkusqa maqanakullasarqankupuni. Chaypitaj, ujmanta ujmantataj Charkaspaj wach’isninku Sara Chojlloj sonqonman sat’iykorqanku; Sara Chojllutaj uj sinchi qhapariywan pampaman qhorurumpaspa urmarqa… q’ellu uyapacha, siminpitaj juch’uy asiriyniyoj… wañusqa. Chay wach’ita paypaj tatan kachamusqa. Wirutaj, chayta rikuspa, warak’anta saqespa, ancha llakita warminpaj ayan patanpi k’umuykorqa, waqayninwan qarpaspa.

Wirutaj ayllumasisninwanqa Sara Chojlluta chay kikillanpi p’amparqanku; chaymantataj, ayllumasisnin wasisninkuman ripojtinkuña, pay sapallan munasqan Sara Chojlloj p’ampasqanpaj qayllanpi qhepakorqa. Wiru waqayninwan tutantinta chay jallp’ata qarparqa; chay waqaynin qarpasqanmantataj, qhepan paqarinta, uj manchay k’achitu yura p’utumorqa.

Chay yurataj jatún wiñamorqa Wiroj waqayninwan, jatun sayayniyoj, tullu, qhallallaj, ñañu cinturayoj Sara Chojllojtajinalla; kay yurataj kikin paypaj p’acha coloresniyojllataj karqa: llullu q’omersitu ukhunchanayoj, ashqa pollerasniyoj; jatunña kaspataj, kikin Sara Chojlloj chujchasninniyoj kasqa. Intej qori k’anchaj wach’isninwan sumáj q’elluyasqas; kirusnintaj karqa Sara Chojlloj kirusninjina wañusqanpijina.

Kay k’achitu yuraman Sara Chojllu tukorqa, jallp’aj ukhunmanta llojsimuspa, kikin kausayninpijina rijch’arej, sonqontaj rikukoj wach’ej puntanpijina maypichus tatan wach’iwan wañucherqa. Chayrayku sara yuraqa uj wach’iman rijch’akun, soqosnin ukhupitaj Wiroj waqaynin. Kay Wiroj misk’i munakuyninpaj waqaynin kay sara soqopi kasan; Wiroj phutisqanmantataj, millulla qhepakorqa.



VOCABULARIO

wach’i - flecha; rayo del sol

ñach’asqa - herido

yananchakuy - casarse

ujmanta ujmanta - uno por uno

yura - planta

llullu q’omersitu - verde claro

ukhunchana - enaguas de una mujer de pollera

soqo - el vacío dentro de una caña

millu - salado



fuente: Vicente Terán Erquicia – "Chihuanhuayus y Achanckaras". Buenos Aires. 1943.

tejrarqa: Robert Beér.

yanaparqa: Delina Beér. 2004.



PARA

Karu rit’isqa orqosmanta uraykusarqa uj sumaj llimphu yakuyoj mayoqa mayu rumis ukhupi uj wiñay takiyta takispajina, mayqentachus chajra runas tuta ch’inpi yachapayaj kanku wayñosninkuta tarkasninkuwan zampoñasninkuwanpis waqachinankupaj.

Chay mayu yakutaj chajra qarpanasninkupaj wasi ruanasninkupaj ima karqa. Chay pachataj karqa uj michej sipasqa, kay sipastaj ashqa kutita chay mayuman rej p’uñunta yakuwan junt’achej. Chaypi kaspataj, uj phajchaj qayllanpi kaj putunkuman yaykoj, ruphay tardespi sumaj ch’ua yakunman, jinatataj chaypi bañakuspa, sapa chay yakuman sunt’ispataj, uj sumaj Ñust’aman tukusqa llojsimoj.

Uj tardetaj, anchata ruphamojtin, inti uj jatun ninaman rijch’akojtin, chay michej sipas putunkuman rerqa bañakoj, p’uñunta apaspa wasinman yakuwanqa kutinanpaj.

Tardentintataj chay sipasqa putunkupi qhepakorqa mana llojsiyta munaspa. Tukuy masi sipasninkutaj ña wasisninkuman kuterqankuña, paytaj sapallan qhepakorqa q’oñi yakuwan pujllaspa.

Chaypacha chay putunkumanta llojsimuspaña, mayu risqanta qhawaspataj, kay mayu yakutaj umallicherqa, ajinatataj pay taporqa kay mayuta uj runatapis tapusanmanjina:

"Mayitu, willariway maymantataj jamusqanki?" nispa.

Kay putunkumantataj ch’ajwasqanmantataj llojsimorqa uj parlay, ajina nispa:

"Michej, qanta, kay cheqaj kurakanpaj wawanta, sumaj sonqoyoj, casukoj, sumaj ruadorita kasqaykirayku, qanta p’uñuykintinta Tata Intiwan kay mayuwan phuyuskama pusayta munasuyku; chay patapitaj qan tinkukamunki munasqa hermanoykiwan pimantachus tukuy aylluyki waqarqanku. P’uñuykita jap’iy! Risunchej! Jaqaypi, phuyus ukhupeqa, yachanki maymantachus kasqayta." nispa.

T’ukusqa michej sipastaj, yachayta munaspa maymantachus mayoj yakunqa jamusqanta; chaymantataj mana p’achallikuyta tukuspa ukhunchallanwan jamorqa, manchay chhallalla sintikuspa. Chaymantataj alliyllamanta p’uñunwan, chay mayumanta apasqa yaku junt’awan, cieloman wicharerqa chay sipas, wicharerqa uj k’acha yuraj phuyuman chayanankama, chaymanta chay phuyu ukhupitaj chinkarqa.

Chay sipaspaj tatasnintaj, q’ala wawankoj qhepirisqanmantaqa phutisqas, tarde chajraspi laqhayajtin, inti orqos wasaykojtintaj, chay putunkuman maymanchus wawanqa rej rerqanku. Chaypi chayaytawantaj, p’achasnillantawan, mantallantawan juk’utasnillantawan tarerqanku.

Chay llakisqa tatasnenqa, mana wawankuta tarispa, tukuyta tapuspa mask’arqanku. Mana ni pi ni imallatapis niyta aterqachu ni sonqochayllatapis aterqankuchu. Ajinatataj tukoyqa nerqanku mana sipakuta rikusqankuta. Ashqa p’unchaykunas pasasqantawan, chay phutisqa tatasnin umallikorqanku puma mikhuykusqanta mana chay sajraqa chinkachisqanta.

Uj sinchi k’ajay tardepitaj, chay chinkasqan p’unchayjinallataj, cieloqa yanayarisaj phuyuswan qhatakorqa. Kurakataj, chay chinkasqa sipaspaj tatanqa, uywasninta uywa kanchaman wisq’aykoj rejtinpacha, rikorqa uj phuyuta wasinpaj patanta pasasajta; chay phuyoj chaupinpitaj kasasqa wawanqa p’uñunmanta yakuta jich’amuspa; chaymantataj chay wawanta niyta uyarerqa:

"Munasqa papasúy, ama llakikunkichu; Tata Inteqa, Inkaspaj pachatatanku, noqata chijllawan phuyus ñust’a nisqata; paykunaj ukhunpi kausani, hermanoywan khuska; phuyuspaj michejninku kani.

Jallp’a parata munan chayqa, noqa p’uñuymanta yakunta jich’ani; p’uñuymantataj ashqa yaku jich’akun, chajrasta qhochayachinankama. Waj kutistaj, hermanoyqa, noqawan phujllaspa, p’uñuyta p’akin; chaymanta yakoqa p’akisqa p’uñuymanta jich’akun uj phajchajina. Pichus astawan chajrasniykichejta qarpaj, noqa kani; ajinatataj p’uñuyta alliyllata tijrarini yaku llojsimunanpaj, ajinata chhilchi paratajina ruaspa chajrasniykichejman chayachimuni." nispa.

Kurakataj wawanta rikuyta aterqa chhallalla ukhunchanwan uj phuyuwanjina qhatasqata. Ajinata wayrawan apaykachasqajina wayrapi tuytorqa.

Kay cuentota willaspataj, ñaupa chajra runas creerqanku paraqa chay michejpaj p’uñunmanta jich’asqa jamusqanta, kay michej phuyumanta phuyu rispa tukuy suyoj chajrasninta qarpaspa.



VOCABULARIO



wayño - huayño

yachapayay - imitar

waqachiy - tocar (un instrumento musical)

chay pacha - en aquel tiempo

p’uñu - cántaro (de boca más estrecha que de un "wirkhi" y de la parte mediana abultada)

putunku - remanso

sunt’iy - revolcarse, dar vueltas en barro o agua

bañakuy - (cast.) bañarse (sinónimos: yakupi ch’ultikuy, yakupi mayllakuy)

ñust’a - princesa incáica

masi sipaku - amiga, amigüita

mayu risqan - traduce "la corriente del río"

uj runatapis tapusanmanjina – como si estuviera preguntándole a un ser humano

parlay - voz (sinónimos: kunka; waqay)

kuraka - gobernador principal de una provincia en el reino de los Incas; jefe de una comunidad indígena

sumaj sonqoyoj - bondadoso

casukoj - (cast.) obediente (sinónimo: uyarej)

sumaj ruador - diligente, buen trabajador

pusayta munasuyku - queremos llevarte

ayllu - comunidad; familia; pariente

ukhuncha - camisa de bayeta (palabra similar: ukhunchana: enaguas) (el autor quiere decir con "camisa" una "kusma", una camisa larga como vestido de las mujeres incáicas)

chhalla - planta seca del maíz; liviano

yaku junt’a - lleno de agua

k’acha - bonito; simpatico

tatas/mamas - padres (sinónimo: papasus)

qhepariy - quedar atrás, no aparecer

wasaykuy - tra(s)montar

sonqochay - animar; consolar

sajra - malvado; maligno, diablo

chinkasqan - en que se perdió

uywa kancha - corral

jich’ay - echar

papasu - papá

pachatata - dios

phuyus ñust’a nisqata - como princesa de las nubes

munay - traduce "necesitar"

qhochayachiy - inundar

chhilchi para - lluvia menuda

tuytuy - flotar



fuente: Vicente Terán Erquicia – "Origen de la Lluvia".

tijrarqa: Robert Beér.

yanaparqa: Delina Beér. 2004.



INKAWAQANA

Kay Inkawaqana uj qaqaqa campopi. Unay pachamantaqa Inkawaqana sutiyoj. Kayqa uj may chhikan qaqa, chanta runaspaj ch’eqosqanjina, uj qhapaj wasi orqopi churasqajina. Chaupinpitaj rikukorqanku lajras; kay lajrastaj karqa uj khuskan kicharisqa ñawijina. Chaymantataj p’utumorqa ashqa yaku wiñay waqayjina, uj uya ch’utuntataj yaku uraykusarqa uj k’acha rumi p’urunkuman; kay p’urunku ruasqa karqa chay yakoj uraykamusqanwan may chhika unay watasta. Yakutaj phajcharqa kay rumi p’urunkumanta ch’ua yaku surusqapi; yakutaj risarqa uj k’ullku larqhataqa orqo kinrayninta.

Kay qaqataj wak’a; unay pachamantaqa wak’a; runastaj unayta much’aj kanku kay wak’ataqa. Tukuy chimpaykunku t’inka aparisqas. Qhari kajkunataj churanku akullitaqa mana chay uj rumisituta uj t’ojo ukhuman p’urunkoj qayllanpi; warmistaj wijch’upunku p’urunkoj yakunman uj monte t’ikata mana chay uj yuyuta.

Ancha unay unay pachapitaj mana chaypeqa yaku karqachu, runastaj yakumanqa rinanku karqa mayuman. Chay qayllanpitaj pata kantuntaqa karqa uj yan; kay yannintataj Inkaqa rej Tawantinsuyuta watukoj.

Uj p’unchaytataj yachakorqa supaykuna tantasqas Tawantinsuyuman yaykusqankuta. Kaykunataj maymantachus karqankupis. P’aqo chujcha supaykunas, ch’apus, may chhikan wanakuspijina khapaykusqas; ajtumorqankutaj ninata manataj Inkaj warak’asnin nitaj wach’isnin atipáy atejchu kanku.

Chaymantataj yachakorqa jatun Inka chay supaykunawan jap’isqanta Q’asamarkapi. Uj kurakataj, Inkaj kachasqanqa, jamorqa tukuy chaypi kaj qoritawan qolqetawan tantamoj Inka kacharisqa kananpaj kay supaykunasmanta. Kay ch’apu supay runaspajtaj qoriwan qolqewan ancha moq’esqa karqa, mana ni pipis umallikúy atej kanku imaraykuchus qoriwan qolqewan manchay munasqa karqa paykunapaj; uj chhikititan t’unasqa qoriraykupis paykuna pura maqanakoj kanku imaynatachus pumas maqanakoj kanku uj taruka patapi.

Kay Inkaj kachapurintaj qhapaj wasista much’ana wasistawan phirerqa qori orqhonankurayku, qhoyasta pichachillarqataj chaymanta llamastawan wanakustawan tantasqasta qoriwan qolqewan chajnasqasta karu Q’asamarkaman kachananpaj. Kayta ruaspataj, vallesman llajtasmanpis purerqa Poqonamanta Sipisipikama. Chayta ruaytawantaj, pay kikin llojserqa, chay tukuy wanakustaj qori chajnasqas paywan khuska rerqanku.

Chay yanninta rejtintaj, yachacherqanku payta, nina supaykuna Inkataqa wañuchisqankuta. Chaypitaj kay kurakaqa pampaman k’umuykuspa, Intej kamachisqanta mañarqa "Kay jallp’ata ch’ichichajkuna Inkaj yawarninta jich’ajkuna wañuchunku mana puchuyninyoj!" nispa. Kay kurakaqa pampaman moqosninpi churakorqa, ajinatataj chaypi qhepakorqa manchay unayta waqaspa llakiymán mana sayaríy atispa. P’unchaynintintataj tutantintataj waqaj. Manataj yarqharqachu, nitaj ch’akerqachu, nitaj chirerqachu, nitaj puñuy aterqachu. Siminmanta sajra parlaykunas llojsimusqa chay supay runaspaj, ñawisnintaj waqallasarqapuni. Manataj Inti ch’akichíy aterqachu waqayninta, killataj jamporqa paywan khuska waqaj. Phutiyninta khuyakojtaj, Pachamamaqa ruarqa paypaj uj qhapaj wasita orqo ukhupi, chaymantataj nerqa:

"Kay qhapaj wasiman yaykuriy, wawáy, Inkaykitataj waqanki, nina ajtuj supaykuna chinkanankukama." nispa.

Chaytataj nispa, Pachamamaqa payta mana ni jayk’aj wañojman tukucherqa, imaraykuchus waqasanpuneqa, chay supaykunas manaraj jallp’anchejmanta ripusqankumanta.

Chay qaqapi rikhurimoj ñawi chay kurakoj ñawenqa, surusaj yakutaj waqaynin. Kurakaj wanakusnintapis mana ni jayk’aj wañojman Pachamama tukucherqa. Kay wanakustaj, qori qolqe chajnasninku mana llujchirisqas, t’aqa t’aqalla orqospi purinku, killa wañuy tutaspi dueñonkoj waqayninta ujyaj jamullankutaj. Paykunallataj rumi p’urunkumanta yakú ujyáy atinku.

Kay wanakustaj chaykunasnejpi rikhurimunku. Uj runastaj rikusqanku. Uj machutaj uj wanakuta qaqaj qayllanpi uj killa wañuy tutapi tarerqa, qolqe chajnantinta. Qolqeta jap’ikuyta munaspa, chay machoqa wanakuman qayllamorqa ñaqha kunkanta llujchinankama; wanakutaj phinkirisqa, ayqellarqataj, llanthu llanthuspi chinkaspa.



VOCABULARIO

Inkawaqana - nombre de una prolongada subida en el camino antiguo al Chaparé que iba desde Tiraque a Bandiola y Sucre Pampa

ch’eqoy - labrar la piedra

qhapaj wasi - palacio

lajra - rajadura

p’utumuy - brotar

waqay - llorar; lágrima; llanto

uya ch’utu - pómulo

p’urunku - fuente grande de arcilla como la parte inferior de un wirkhi con cuatro agarradores, aquí traduce "tazón (de piedra)"

phajchay - saltar un líquido a manera de cascada

suruy - chorrear

wak’a - dios, divinidad, deidad; cosa sagrada

much’ay - besar; adorar

t’inka - regalo, obsequio; ofrenda

t’oqo - traduce "hornacina"

yuyu - hierba que puede servir en la alimentación humana

Tawantinsuyu - el imperio de los Incas

p’aqo - rubio (de cabellos)

ch’apu - barbudo; con un pelaje grueso

khapaykuy - montar a horcajadas

ajtuy - arrojar de la boca cualquier cosa que se ha metido en ella

kuraka - gobernador principal de una provincia en el reino de los Incas; jefe de una comunidad indígena

kachariy - soltar, liberar

moq’ey - gustar; codiciar

chhikititan - minúsculo

t’unay - desmenuzar, convertir en partículas

taruka - ciervo

uj taruka patapi maqanakuy - pelear por un ciervo

kachapuri - mensajero; trotaconventos

phiriy - destrozar, convertir en añicos

chajnay - cargar una bestia

pay kikin - él mismo

k’umuykuy - doblarse

moqosninpi churakuy - ponerse de rodillas

mana ni jayk’aj wañoj - inmortal

chajna - carga de bestia

t’aqa t’aqa - desperdigadamente

killa wañuy - luna nueva

ñaqha - casi



fuente: Jesús Lara – "Mitos, leyendas y cuentos de los quechuas." Los Amigos del Libro. 1973.

tijrarqa: Robert Beér.

yanaparqa: Delina Beér. 2004.



TANGA TANGA

Unay pachaspi, 1533 watapi, uj ch’isi uj sinru runas Churukhellaj Sikasikaj ukhunpi kaj q’asanman purisarqanku. Umankupi rerqa Tanga Tanga sutiyoj Tarapukuspaj jatun kurakanku. Inti Q’asaman purisarqanku. Kay runastaj llasa q’epista q’epikusarqanku. Urapi rikorqanku jatun Chukichaka llajtata, Charkaspaj jatun llajtanku, Tawantinsuyu ukhupi. Kay llajtata Inkas jap’ikaporqanku ashqa watas ñaupajta, Inka Roka jatun Inka kasajtin. Chaymantapacha uj Inka yawar masi Chukichakata kamacherqa, amaut’asninwan, ñust’asninwan jampirisninwan khuska. Chaymantaj chayachimorqanku Inkasqa ashqa qolqeta P’utusi ladomanta ashqa qoritawan yunka mayusmanta. Sumaj qhallalla karqa Chukichakaqa, k’acha t’ika pampasniyoj sumaj q’omer chajrasniyojpis. Manchay Inkaspaj munasqa llajta karqa. Tukuy sumajta llank’aj kanku, chantapis manchay kusisqas kausakorqanku ima.

Uj p’unchaytataj Inkaj chaskisnin chayamorqanku Chukichakaman; kay chaskistaj willarqanku yuraj ch’apu runas Tawantinsuyupi chayamusqankuta; kay manchana runastaj lliuj lliujjina armasniyoj jatun phiña uywaspi lloq’asqas karqanku. Kaykunataj Atawallpa Jatun Inkata Cajamarcapi jap’isqanku, chaymanta kacharinankupaj ashqa qori qolqeta mañasarqanku. Chayrayku qori qolqeta apachikunanku karqa chay Inkata jap’ej runasman.

Chukichakapitaj uj jatun t’oqospi jallp’a urapi ashqa qoriwan qolqewan jallch’asqa karqa. Kay qori qolqeta kunan Tarapukoj kurakankoqa Tanga Tanga runasninwan chay españolesman apasarqa.

Chaymantataj waj chaskisñataj chay purikoj runasman chimpaykorqanku. "Yuraj runas Inkata wañucherqanku!" nispa willarqanku. "Amaña qori qolqeta jaqayman apankichej!" nispa.

Tanga Tanga uyarerqa chay willasqankuta mana asikoj uyayoj, t’ukuri, chay chaskispaj kamachisqankuta t’ukuspa umallikuspa. Tukuy runasnintaj mana kuyukuspalla pachanpi sayarqanku, ñawisninku pampaman tejrasqas.

Chaymantataj Tanga Tanga kurakankoqa pusasqan runasninta qhawaspa, makisninta sinchí q’apispa cieloman oqharispa uj sinchi kunkawan qhaparerqa: "inkanchejta wañucherqanku. Noqanchej manaña kausayta atinchejchu pay wañojtenqa. Uyariychej! Jaqay chankas ladonpi, maypichus uj much’ana pata kasan, uj chhikan qaqa jusk’u tian. Chaypi wisq’aykukusunchej wañunanchejkama!" nispa.

Runasnintaj Tanga Tangata qhaterqanku yanninta, wicharispa wicharispa. Sut’iyajtintaj, chayamorqanku chay qaqa jusk’oj yaykunanman.

Qaqa jusk’u yaykunanpi uj jatun rumi karqa. Chaypitaj chay runas, q’episninkuta pampapi saqespa, tukuy tanqamorqanku chay jatun rumita. Uj unaysitutawan, chay rumeqa kicharerqa uj manchana meq’ata rikuchispa. Tanga Tangataj mana iskaychakuspa chay ukhu ukhuman yaykorqa, runasnintaj qhaterqanku. Tukuy ukhupi kasajtenqa, kamacherqa:

"Kunan rumej uranpi allaychej, rumi cheqan kasqanman kutinanpaj." nispa.

Runasnintaj chay kurakoj kamachisqanta ruarqanku, rumita jusk’u yaykunanman urmachispa, chay qaqa jusk’uta wisq’aspa, wiñaypaj wiñayninta …

* * *

Uj watas pasasqantawan, chay yuraj runasmanta mancharikuspa, tukuy runas orqos pataman montes ukhuman ayqerikorqanku, Chukichaka llajtankuta saqerparispa. Chaymanta chay españolesqa Chukichakata watejmanta sayaricherqanku paykunataj suticharqanku "La Plata" llajta nisqata. Chunka watas pasaytaña, La Plata uj jatun llajtaman watejmanta tukorqa, chanta chay Chukichaka runas kunan españoleswan allinpi khuskanakuspa kausakorqanku.

* * *

Chay españoles kasajtin pachapitaj, karqa uj español runa Diego del Castillejo sutiyoj; payqa sumaj rijch’akusqa runa karqa, munakorqataj uj Chukichaka sipasta, pichus Titoj allchhin karqa; kay Titutaj españoleswan maqanakuspa manchay chejnisqa contrarionku karqa, ancha qhari karqa españolesta mancharichispa. Kay sipastaj Diego del Castillejota munakullarqataj. Kay Diego del Castillejotaj mana sayaj sonqo karqa imaman tukuspajina runa karqa, wayna kaspataj mana Chukichakapi qhepakuyta munarqachu, sipaswan amichikuspataj Chukichakata saqeyta munarqa.

Uj p’unchaytataj sipasta nerqa: "P’utusiman kachawanku, uj p’unchaykunasmanta ripusaj. Mana llakichisuyta munanichu, pero junt’anay tian …" nispa.

"Mana junt’anayki kanchu." nerqataj sipas "Mancháy moq’erisqanki riyta. P’utusipi ashqa qolqeta tarerqanku, qan chay qolqeta moq’enki; qantaj munajtiyki, mana munayneyqa sajsajtenqa, noqa qosqayki mashqatachá munanki … Amataj ripuychu! Amataj saqerpariwaychu!" nispa.

"P’utusiman rinay tian; manataj qolqeta munanichu; qanqa jaywawanki chayqa, jina noqa jap’ikusaj, imaraykuchus qolqe mana ni jayk’aj puchunchu. Ashqa killasta kaypi qhepakusaj …" nispa chay español wayna nerqa.

"Q’aya kapusonqa munasqaykeqa." sipastaj nerqa.

Qhepan p’unchaypaj tutayayta, iskayninku, españolwan sipaswan, wicharerqanku Chukichaka uj kantunman, k’ullku ch’in callesninta purispa. Wayapacha nisqa huertasnejpitaj, ch’in llanthus ukhupi, "Ñawisniykita qhataykusqayki." nispa sipas ñawisninta qhataykusqa. Ajinataj sipaspaj makinta jap’irisqa yanchakorqanku. Kinrayninta wichayninta lloq’emanta pañamanta risarqanku, ujtawan uraykullarqankutaj chaymantataj sayarerqanku.

Waynaqa repararqa sipas rumista kuyuchisqanta, chaymanta sipasqa uj llusk’a wicharinata uraykucherqa; waynaqa uj kutista urmaykuspa, p’ampa pampaman chayarqa. Chaymantataj sipasqa k’anchayta jap’icherqa uj juch’uy kanakutataj ruarqa; españoltaj chhikan qori qolqeta rikuspa, may chhikata t’ukorqa.

"Jap’ikuy mashqatachus munanki!" sipas nerqa, munakuywan waynata qhawaspa. "Kaypi tian mashqa qori qolqe manchay valesqa rumistachus munanki. Apurakuy, ña kutimunanchej tian! Qanrayku kausayniyta qoyman, munakususqayrayku. Sichus uj pi yachanman qan kaypi kasqaykita, millay wañuyta wañuchiwankuman. Jakullaña! Aparqoy atisqaykita." nispa.

Españoltaj tukuy p’achasninta junt’arqa, bolsillosninta, wayaqanta, gorrantapis chay qori qolqewan. Chaymantataj sipasqa ujtawan ñawisninta qhataykojtintaj, kikin yanninta Chukichakaman kuterqanku.

Castillejotaj manaña P’utusiman riporqachu, chanta paywan sipaswan anchata munanakorqanku. Astawanpuni españolqa payta munakorqa, sipaspis sapa p’unchay aswan kusisqa kausarqa; paytaj yacharqa imaynatachus español qori qolqeta moq’erisqanta chanta imaynatachus chay qori qolqeta usuchisqanta.

Iskay killa chay rerqanku qaqa jusk’uman pasajtintaj, españolqa "Ujtawan risunchej qori qolqeman!" nerqa. Payqa tukuy qolqeta usucherqa uj khuchichasqa kausaypi. "P’utusiman risaj" nillasarqapuneqa, sipastaj mancharikorqa munasqanta chinkachikunanta.

"Risunchej!" pay nejtintaj, españolqa wayaqanta saraswan junt’acherqa.

Chay ch’isitaj risajtinku, españolqa, ñawisnin qhataykusqas kajtin, maynintachus rejtinku, sarasta t’akarqa ujtawan yanta rejsinanpaj. Ajinata payqa sapallan tukuy qori qolqeta jap’ikuyta munarqa, uj p’unchayta kutispa. Sipastaj chay saras t’akasqanta repararqa, manataj ni imá nerqachu. Phiñakorqa chay español chaukiasqanmanta.

Qaqa jusk’uman chayaytawan, sipasqa nerqa "Jap’iy mashqatachus munanki!" nispa, paytaj "Qhepanta tukuyta aparqosaj" paylla nikuspa, uj qorisitusllata wayaqanman churaykorqa.

Chaypachataj sipasqa nerqa: "Capitán, qanqa chaukiawanki. Tukuy Tanga Tanga tapadota jap’ikuyta munanki; noqayku indioslla yachayku chaymanta. Noqa wañusaj, sichus kayman pusasusqayta yachankuman chayqa. Qantaj mana kaymanta llojsinkichu! Tukuy munasqayki qori kapusonqa! Qan Tanga Tanga tapadoj qhawadornin kanki!"

Chaymantataj ninata chakisninwan saruspa pampacharqa, chaymanta jusk’oj llojsimunanman correrqa. Españoltaj qhaterqa, sipastaj payman rumista chhanqaspa, usqhayta rumiwan jusk’uta wisq’arqa, españolta chay ukhupi saqespa. Chaymanta jinalla Chukichakaman kuterqa.



VOCABULARIO

Churukhella, Sikasika - dos cerros encima de Sucre

Tarapuku - miembro de la tribu o nación tarabuqueña

kuraka - gobernador principal de una provincia en el reino de los Incas; jefe de una comunidad indígena

Chukichaka - Chuquisaca, nombre original de la ciudad de Sucre y territorio circundante

Charkas - nombre de la nación que habitaba Sucre y territorio circundante

Tawantinsuyu - el reino de los Incas

jap’ikapuy - conquistar

Inka Roka - el sexto Inca

kamachiy - mandar, ordenar; gobernar

amaut’a - sabio

ñust’a - princesa incáica

jampiri - curandero

yunka - zona intermediaria entre valle y trópico

qhallalla - lozano, reverdecido

t’ika pampa - jardín

chaski - mensajero-corredor incáico

ch’apu - barbudo; con un pelaje grueso

manchana - terrible

lloq’ay - montar

Atawallpa - hijo de Wayna Qhapaj y una esposa secundaria, declaró la guerra e hizo matar a Waskar, el Inca legítimo; reinó como Inca entre 1532 y 1533 Cajamarca - ciudad incáica en el norte del Perú (sinónimo: Qhasamarka)

kachariy - soltar, liberar

t’ukuri - paralizado, ensimismado por efecto de un choque o sorpresa

t’ukuspa - abstraído, meditabundo; sorprendido

pachanpi - allí mismo

q’apiy - sobar; apretar con la mano; hacer un puño (sinónimo: morq’oyachiy)

kunka - cuello; garganta; voz

much’ana pata - altar

qaqa jusk’u - cueva

yaykuna - entrada

meq’a - abismo, precipicio

iskaychakuy - vacilar, titubear

wiñaypaj wiñaynin - tiempo infinito, los siglos de los siglos

sayarichiy - hacer levantar; hacer detenerse; edificar

allinpi - en paz

khuskanakuy - juntarse

sumaj rijch’akusqa - bien parecido

allchhi - nieto, -a

contrario - enemigo

qhari - varón; valiente

sayaj sonqo - constante

imaman tukuspajina - traduce "orgulloso"

P’utusi - nombre original de Potosí

junt’ay - llenar; cumplir

moq’ey - antojar; ambicionar; envidiar (sinónimo: munapayay)

jap’ikuy - recibir; aceptar

huerta - (cast.) huerta

sipaspaj makinta jap’irisqa - agarrando la mano de la muchacha

yanchakuy - encaminarse

kinrayninta wichayninta - bajando subiendo

q’ewiy - torcer

wicharina - declive; gradas

p’ampa - plano

kanaku - fogata

t’ukuy - abstraerse; quedarse mentalmente paralizado; sorprenderse

munakuy - amor

valesqa rumi - piedra preciosa

wayaqa - pequeño saco o bolsa tejida

usuchiy - desperdiciar; hacer sufrir

paylla nikuy - decirse a sí mismo

chhanqay - arrojar piedras



fuente: Alfredo Jauregui Rosquellas – "De todos los tiempos (Crónicas de heroismo y de barbarie)". Sucre. Editorial Charcas. 1938.

tejrarqa: Robert Beér.

yanaparqa: Delina Beér. 2004.



TELESITA

Manaraj unayña, uj sipas Telésfora Castillo sutiyoj, Telesitacha rejsij- najkunapajpis, Santiago del Estero sach’ampi tiakusharqa. Sapallan kausarqa, mana ni pi paymanta watukoj rejsiporqanku, manataj maypichus wasin karqa yacharqanku. Ichayaranku wajchita kasqanta; payqa, mauk’a siray-sirasqa ajsituyoj, umampis uj p’uñitu yakuyoj, waj kuti uj tolawantaj, q’alachaki chayamuj karqa.

Wakin kuti tuntuna uyarispa runakunaman rej karqa. Takikuj, tusukuj ... anchatapuni munapayarqa! Tantakuymanta karunchakuspa takijwayran khatispa sapitalla tusurikuj karqa, p’uñitun wajtás-wajtás muyuspa tusukorqa mana nitaj chakinta jallp’aman tinkuchejjina. Ña paqarejtin, tantanaku tukukojpi, Telesita-rí sach’ampi chinkaporqa waj raymip’unchay tianankama.

Uj qhochukuna ruakojtin ña Telesitacha mana chayarqa, tukuy manchay phutiy- llakikorqanku, ni pi ma’ yacharqachu imajtin mana jamorqa. Sikuris-rí astawan sinch’ita takiraporqanku "pajtá uyarispa jamunman" nispa. Qhari- yachajkuna ch’isi tutayantin sach’ampi mask’amuj llojserqanku. Chanta-arí, paqarejtinña, q’oñichikuj tiyasqallanpi, mana kausasqaña, ruphasqa, ninakantupi payta tarerqanku.



VOCABULARIO

manaraj unayña - "En un tiempo no muy lejano".
rejsij- najkunapajpis - "Para conocidos y desconocidos". "Ná" significa "fulano", "el tal". Por
ejemplo: "chay ná jamorqa": "vino fulano", "el tal vino".
sach'ampa - Reunión de las palabras "sach'a" (árbol) y "ch'ampa" (maraña). [R.B.:]
"sach'a" significa "monte" en el quechua santigueño.
mana pi paymanta - "No conocían a nadie quien se preguntara por ella".
watukoj rejsiporqanku
ichayaranku - "Suponían". Viene de "ichá, ichás", "quizás, tal vez". (Vocablo del quechua
santigueño [R.B.])
q'alachaki - "Pies desnudos". También se utiliza la expresión "pilachaki" "caminar con
los pies desnudos".
tuntuna - "Grupo de músicos". Evoca simplemente el tun-tun de los tambores.
wajtás-wajtás - = wajtaspa-wajtaspa [R.B.]
tukukojpi - = tukukojtin [R.B.]
qhochu - pandilla, grupo de personas en diversión (Jesús Lara) [R.B.]
pajtá - "A lo mejor...", "cuidado con que..." Usual en las provincias potosinas.
Viene de "pajtataj" "cuidado" "guarda".
q'oñichikuj tiyasqallanpi - "Lugar donde se recalentaba".

fuente: http://tq.educ.ar/grp0134/frame.htm ("Literatura quichua santiagueña")

tijrarqa argentino qheshwamanta: Hernán Mena Bustillos. 2005.



Wak’ayasqa Sipas

Uj p’unchay uj sipas ovejasninta michej rerqa, nin. Ovejasninta michisajtintaj, uj wak’a rikhurimorqa; chay wak’ataj, wak’as yachasqankumanjina, sipasta aparqa wasinman uj qhocha ukhupi. Chaypi tiakoj sipas wak’awan khuska warminjinalla.

Uj unayninmanta chay sipas apasqa kasqanmanta, chay sipaspaj tatasnin uj thunkuta ruayta munarqanku; ajintataj wak’aqa "Rillariy!" nispa kacharqa sipasta chay thunkuman, tatasninta watukunanpaj.

Chaypitaj chay sipas thunkuman jamorqa uj wawata aparisqa. Wasinman chayamuspataj wawanmanta nisqa: "Mamasniy, pajtataj wawayta qhawankichejman!" nispa, puñuna pataman sirichispa bayetawan mayt’uspa wawanta saqerqa, paytaj yaku apamoj rerqa chay thunkupaj.

Jutureqa karupi kasarqa. Juturimanta yakuta aparimuspa rinan ancha karu karqa. Chaymantataj, wawan yakuman rejtinkama, mamanqa, "Imataj?" nispa wawanta qhawarqa. "Ama qhawaychu!" nejtintaj, qhawarqa. Chaypitaj uj jatun qori illawi kasqa!

Wawan yakuwan kutimuspa, yakuta pampaman churaspa: "Imaraykutaj wawayta qhawaykorqankichej!" nispa nin. "Kunanqa wiñaypaj chinkasaj!" nispa, wawanta aparisqa chaypacha riporqa.

Yanta qhatispa rerqa, chaymanta chay qhochaman chayaspa, makinwan yakuta qaywichispa qhochaman p’ultiykuspa chinkarqa.



Vocabulario

wak'a - ídolo, dios de una localidad
thunku - fiesta
illawi - boa
qaywiy - remover (un líquido)
p'ultiy - sumergir

fuente: "Huaca pachamanta causashca rimai - Los cuentos de cuando las huacas vivían." Cuenca. Ecuador. 1993.

tijrarqa: Robert Beér.

yanaparqa: Delina Beér. 2005.



Guatavita Qoya

Guatavita nisqa qoya (Guatavita sutikun uj qhocha Colombia llajtapi) uj jatun Inkaj warmin karqa. Kay Inkataj chay cheqasta kamacherqa; paykunajtataj karqa uj llump’u warmi wawanku.

Inkataj ashqa kutita wasinmanta llojsej kamachinasninrayku, chanta waj warmisninwan ima kananpaj; kaykunas mana dakorqankuchu qoyaman, pichus qhasilla wasinpi qhepakoj, wawanpaj sumaj qhepa kausayninpi umachakuspa.

Uj p’unchaytaj chay Inkaj qoyanman rikhurisqa uj maqanakoj runa; kay maqanakoj runa ancha qhari karqa; wechas nisqa runaspaj uj kurakanku karqa. Qoyataj anchata munakorqa payta. Chay iskayninku puñunakorqanku.

Uj tutataj, uj paya warmi maypi munanakusqanku chayman iskayninkuta pakayllamanta qhaterqa, chaymanta Inkaman munakuyninkumanta willamoj rerqa. Kaytaj chay munakojkunata rikuspaña mana imatapis nispa wasinman kutin.

Qhepan p’unchaytaj chay Inka uj thunkuta ruacherqa warminpaj; chay thunkumantaj chayamorqanku ashqa takej tusojkuna waj cheqasmantapis. Inkataj qaracherqa warminman uj misk’i sonqota, uj tarukajta sonqonta nispa. Inkataj asispa tukuy thunkuman wajyasqa runasta asicherqa, kay sinchi asiykuna ukhupi, qoyaqa, mana imajtinchus yachaspa, jik’un jik’un waqakuspa.

Punch’ay p’unchaykunas pasaytawan, uj tuta uj takejkuna punkunpi takisqanku. Chay takisqankupitaj yachasqa qoyaqa pejpatachus chay mikhusqan sonqo kasqanta.

Anchata waqakuytawan, manaña waqasajchu nisqa, yachaspa munasqanpaj sonqonta mikhusqanta.

Uj tutataj qosanta puñunanpi saqerparispa, riporqusqa wawanwan khuska kanchasmanta chajrasmanta llojsispa.

Orqo pataman wicharerqanku, sapallanku k’anchaj killawan. Qoyataj wawanta ñuñusninman ñit’ispa, wawantin p’ultiykukusqanku Guatavita qhocha ukhuman.

Inkataj chayman chayaytawan sinchita waqarqa. Yatirisninman uj kanakuta jap’ichinankupaj kamacherqa, chay ñaupaqenpitaj yatirisqa mañakorqanku rezaspa. Wawanta orqhorqanku wañusqata mana ñawisnoyojtaña. Chaymanta chay yatiris nerqanku: "Warmiyki kusiyta tarisqa qhochaj yaku ukhupi." nispa.

Chaymantapachataj, llajtayojkunaj mañakuyninkukunata uyarinanpaj, chay qoya rikhurin uj yuraj animujinalla qhochaj yaku patapi.

Chay Guatavita qhochaqa wak’a karqa. Pachatatasta mañakuspataj chay cheqas runasqa qorí wijch’uykoj kanku chay mama qhochaman.


Vocabulario

llump'u - gordo (sinón.: wira)
dakuy - importar
qhasi - tranquilo
maqanakoj runa - guerrero
kuraka - jefe indígena; jefe nombrado por el Inca
thunku - fiesta; baile (sinón.: thunkuy)
taruka - ciervo
jik'un jik'un waqay - llorar a raudales
p'ultiy - sumergir
kanaku - fogata
mañakuy - rezar; rezo (sinón.: risay)
animu - espíritu, fantasma (sinón.: alma)
wak'a - un lugar, roca etc. sagrado

tijrarqa: Robert Beér.

yanaparqa: Delina Beér. 2006.

fuente: Javier Montoya Sánchez – "Antología de creencias, mitos, teogonías, cosmogenías, leyendas y tradiciones de algunos grupos aborígines colombianos. Tomos 1 y 2." Bogotá y Medellín. 1973-1979.



Pukara

Ñaupa Inka pachaspi karqa uj Inkaspaj soldadun, Kusi Wallpa sutiyoj. Paytaj as kuraj kaj soldadu karqa, imaraykuchus wakin soldadusta kamachej.

Chay pachapi jatun Inka Tupaj Yupanki sutiyoj karqa. Uj pachapitaj ashqa soldadusninta kacharqa monte cheqakunasman, mosoj jallp’asta Inkaspaj jatun Tawantinsuyu nisqankupaj jap’ikapunankupaj.

Tukuyta wakichiytawanqa, chay soldadostaj llojsimorqanku Qosqo jatun llajtankumanta, ashqa llamaspi mikhunasninkutawan phullusninkutawan apaspa. Uraykamorqanku yunkasninta, jatun monte pampaman chayanankukama. Chaypi canoasta ruarqanku, chaykunapi jatun Amaru Mayu nisqata (Río Madre de Diosta) uraykuyta qallarerqanku. Ashqa p’unchaykunasta ajinata mayu patapi purerqanku, chaymantataj Amaru Mayuman Beni nisqa mayuwan tinkuyninkupi chaypi sayarerqanku "Amaña aswan karuta risunchu. Kaypi pukaranchejta sayachisunchej, chaymanta waj cheqasman llojsimunanchejpaj." nispa.

Ajinatataj uj jatun pukarata jataricherqanku chay cheqapi; kunan p’unchaykunaskamapis rikukunku chay jatun pukaraj perqasnin Puerto Gonzalo Morenonejpi. Chaymantataj chay pukarankumanta sapa p’unchay llojsej kanku wakin soldadus k’ita uywasta jap’ej montepi, chanta mankasninkutawan waj imastawan chhalaj chaypi tiakoj monte runaspaj apamusqanku phurusninkuwan, imaraykuchus Inkas chay phurusta munarqanku fiestasninkupi sumáj p’achallikunankupaj. Chay monte runastaj juch’uy llajtaspi tiakoj kanku monte ukhu ukhupi, wakin kutistaj chay phurusta mask’aj Inka soldadus ancha karuta mayuspi montepi purinanku karqa.

Mayninpijina chay Kusi Wallpa sutiyoj soldadu llojsej runasninwan chay imasninkuta phuruspaj chhalaj. Manchay trabajowan mask’ananku karqa chay monte runaspaj llajtitasninkuta. Wakin kutistaj monte runas kusisqas "Yaykumuychej." nej kanku, wakin kutistajri Inka soldaduswan maqanakuyta munaj kanku. Wakinkunaqa manchay phiñas karqanku.

Ajinamantataj, uj p’unchay Kusi Wallpawan soldadusninwan purisarqanku mayu patapi chay phurusman. Chaymantataj, ujllamanta, mana rikusqankujinaqa, ñaupaqenkupi rikhurimorqa uj jatun illawi; uj ch’ujllajina jatun karqa; chay illawitaj canoasninkuman phawasarqa paykunata wañuchiyta munaspa; soldadusnin t’ojsinasninkuta orqhospa sayarqanku "Wañuchisun" nispa, chay pachitanpitaj Kusi Wallpa qhaparerqa: "Ama wañuchiychejchu! Illawis wak’a." nispa. Ajinapi soldadusnin mancharikuspa t’ojsinasninkuta pampaman churarqanku, illawitaj, Kusi Wallpaj nisqanta entiendispajinaqa, ripun, mayu kantuman ripun. Soldadustaj mancháy t’ukuspa, pukaraman kuterqanku.

Ajiná ashqa kutista mayus patapi purej Kusi Wallpa soldadusninwan, ashqa may sumaj phurusta apamuspa. Uj p’unchaytataj uj ch’in monte runaspaj llajtitankuman yaykorqanku, chaymanta yupa monte runas waj llajtitaspaj runasninwan tantasqas paykunawan maqanakoj rikhurimuytawan tukuy Inka soldadusta wañucherqanku; Kusi Wallpalla salvakorqa. Paytaj uj ch’ujllapi pakakuytawan, mayuman ayqespa, uj canoapi ayqekaporqa mana pi rikojtin.

Pukaraman canoapi kutispa, ujtawan chay illawiwan tinkukorqa; ujllamantataj uj yakoj intej lliphipiywan, chay illawi uj k’acha ñust’aman tukorqa.

"Munakuyki. Jamuy noqawan." nisqa chay ñust’aqa. "Noqapis qanta munakuyki." nerqa Kusi Wallpa. Chaymantataj chay ñust’aqa pusarqa Kusi Wallpata yaku ukhuman. Chaypi karqa uj illawispaj llajtanku, jinapis tukuy chay illawis ñust’as karqanku. Chay llajtaqa q’ala k’acha ñust’as junt’a karqa. Kusi Wallpawan ñust’awan anchata munakojtinku, chay ratu chaypi yananchakorqanku uj jatun fiestapi, chaymantataj k’acha illawi wawasniyoj kallarqankutaj. Chayrayku kunan p’unchaykunaskama Pukaranejpi tiakoj runas "Illawis Inkasninchej kanku." nispa ninku.

Vocabulario

pukara - fortaleza
jap'inakuy - conquistar
tinkuy - confluencia
chhalay - cambiar, trocar
mayninpijina - a veces
illawi - boa
phaway - volar; correr
t'ojsina - espada
wak'a - ídolo; sagrado
jinapis - pero
yananchakuy - casarse

qelqarqa: Robert Beér. 31 p’unchaypi diciembre killapi 2006 watapi.

yanaparqa: Delina Beér. 2006.

P'utusi Orqo

"P'utusi Orqo" (en español: "El Cerro de Potosí") es una leyenda que relata la historia del Cerro Rico de Potosí, desde su descubrimiento por el Inca Wayna Qhapaj, hasta su redescubrimiento en la época colonial por el indio Wallpa, y su consecuente traspaso a la corona española.

Kachi

"Kachi" (en español: "Sal") es una leyenda del origen de la sal. Dicen que antiguamente había dos pueblos enemistados (ayllus). Y los jefes (kurakas) no dejaban a los habitantes salir fuera de los pueblos o "ayllus", como se llamaban antiguamente. Con este propósito, pusieron guardias en los cantos de cada población. Y si encontraban a alguien saliendo del recinto, le castigaban con pena de muerte. Luego, había una chica que estaba enferma y que quería ir al ayllu del otro lado. Vistiéndose con hojas, logra pasar a los guardias hasta entrar al otro ayllu. Allí, entra a la choza de una anciana, donde, después de conversar largamente, le dan comida con sal. Ella no conocía la sal porque en su ayllu no había. Así, agradeciéndole mucho el sabor de esa sal, pide a la anciana que le dé un poquito para llevar a su casa. Y, cuando regresa a su ayllu, esconde la sal debajo de un árbol en el patio de su casa y, cada vez que comía, sacaba un poco para derramar sobre su comida. Resulta que al fin y al cabo, se le acaba su sal, y entonces decide volver otra vez al ayllu enemistado. Pero, esta vez, le descubren los guardias de su ayllu, y el kuraka le declara bajo pena de muerte. La encierran en su casa donde confiesa a su madre la razón por la cual cometió su delito. Antes de morir, pide a sus verdugos que le entierren debajo del mismo árbol donde solía esconder la sal. Cuando, poco rato después, su madre va a la sepultura de su hija, del lugar donde caen sus lágrimas, brota un manantial de sal. Y, de esta manera, los habitantes de su ayllu también conocieron la sal.

Wari

Esta leyenda podría denominarse la leyenda emblema de Oruro. Cuenta de una lucha entre dos dioses, Wari, que habita los cerros Uru-Uru, e Inti, dios sol. Inti tiene una hija, que se llama Intiwara, la aurora. Cuando Wari empieza a enamorarse de Intiwara, su padre le encierra a Wari dentro de un cerro.

En esta region viven unos hombres que viven de la crianza de llamas. El nombre de su comarca es "Uru-Uru". Estos hombres adoraban a Inti. Enfurecido con Inti, Wari se puso a corrompir a estos hombres, de manera que dejaron de adorarle a Inti y se encaminaron en una mala vida.

Entonces, después de un tiempo así, en medio de un gran cataclismo natural, aparece una hermosísima "ñust’a" (princesa incáica). Esta espléndida mujer les enseñó una nueva lengua a los hombres de la comarca, el quechua, y les obligó a enmendar sus vidas. Volvieron a ser lo religiosos y morales de antes.

Con esto, Wari jura vengarse y envía para plagarles una enorme serpiente, pero la ñust’a la corta en dos con una espada flameante. Luego envía un sapo gigantesco, pero la ñust’a lo mata con su honda. A continuación, envía un enorme lagarto, al cual la ñust’a le corta la cabeza. A éste como a los otros monstrous le convirtió la ñust’a en piedra. Finalmente, unas hormigas gigantes salieron de la cabeza del lagarto, las que la ñust’a convirtió en arena.

Hasta hoy en día Wari muestra su presencia con oscuras nubes volcánicas que emite el cerro donde se encuentra encerrado. Los orureños identifican la ñust’a con la "Virgen del Socavón" o con la Pachamama.

Thaqo

Esta leyenda peruana trata del origen del algarrobo ("thaqo"). La leyenda relata cómo en tiempos de los Incas los hombres vivían bien de una abundancia de productos agrícolas; también veneraban a sus dioses. Luego, se empezaron a dedicar a la bebida y al vicio. Viendo ésto, Inti, el dios sol, les envía una gran sequía. Agobiada por los sufrimientos causados por la sequía, una mujer acude a una "apacheta" (altar hecho de piedras amontonadas en las cumbres y puertas de montaña) para pedir ayuda a la Pachamama. Cuando se duerme allí bajo un árbol, la Pachamama le aparece en un sueño, y le indica que recoja los frutos del árbol bajo el cual se ha dormido y que dé estos frutos a todos para aplacar el hambre. De este modo se originó el algarrobo.

Surimana

En tiempos muy antiguos había en la región callawaya un "mallku" (príncipe, jefe aymara) muy cruel. Tenía una hija muy Hermosa llamada Surimana. Vivía en la misma region un joven campesino pobre llamado Walaychu. Luego, el pobre y la princesa se conocieron, y se enamoraron, viéndose cada día.

Resulta que el curandero del mallcu le avisa del enamoramiento de su hija con el agricultor pobre. Por no ser de sangre real o noble, el mallcu le manda encerrar a Walaychu en la cárcel. Un día Surimana logra entrar a la celda donde está encarcelado su enamorado y le quita sus cadenas; en vez de huirse, Walaychu se suicida. Mientras se desfila su cortejo funébre, una vieja avisa a todos que la madre de Walaychu era una princesa. Arrepentido el mallcu manda enterrar el cuerpo de Walaychu en la chacra (campo sementero) de Surimana. Un largo tiempo después Surimana iba cada día a llorar sobre la sepultura de su enamorado. Luego ella también se suicida, arrojándose de un peñon. En su pena, el mallcu manda enterrar a Surimana al lado de Walaychu. De la sepultura de Surimana brota milagrosamente una nueva especie de papa. De un regidor cruel y malvado, el mallcu se vuelve compasivo y bondadoso, invitando a los pobres a su palacio y regalándoles comida y vestimenta; vivió hasta una madura vejez siendo altamente estimado por sus súbditos.

Inkaj Munasqan

El título de esta leyenda significa "La Enamorada del Inca". Con escenario en Chuquisaca, la antigua Sucre de los Incas, relata cómo el Inca gobernador de Chuquisaca le juró fidelidad a su enamorada, la hija del sumo sacerdote de Chuquisaca, y prometió comer su corazón, si no cumplía y ella moría. Cuando esto efectivamente sucede, su padre el sumo sacerdote le reclama al gobernador que coma el corazón de su hija, porque él en secreto había oído su juramento. El Inca se rehusa a comer el corazón pero el sacerdote insiste, y cuando le amenaza con una hacha el Inca cumple su promesa. Entonces el sacerdote está satisfecho y declara "Ahora puedo enterrar a mi querida Kimsa!"

Layqasqa Chhalana

La significación del título de esta leyenda es "La Balsa Encantada". La leyenda trata de los siguientes sucesos:

Unos españoles durante la conquista llegan a la Isla de la Luna en el Lago Titicaca donde hay un convento de la luna y se apoderan del oro y plata que allí se encuentra. Junto con ellos están unos aymaras que habían abandonado el culto al Sol. Las guardianas del convento, unas virgenes dedicadas a la diosa Luna, se esconden en un agujero debajo del convento. En su afán de apoderarse de estas virgenes, los españoles deciden pasar la noche en la isla. Aunque los aymaras se niegan a revelar el paradero de las guardianas, los españoles le siguen a un aymara viejo, quien se acerca a las guardianas. Descubriéndolas de esta manera, las agarran a la mayoría de ellas. Pero antes de que puedan tocarlas, ellas se matan punzándose con sus alfileres de oro. Sin embargo, otras logran escaparse a un muelle y abordar unas balsas. Cuando los españoles las persiguen, se naufragan ellos en unas rocas en el Estrecho de Tiquiña. Y la imagen de la a que más quisieron agarrar, una virgen joven, aparece en noches de luna llena encima de una balsa de oro recostada en una llijlla con su vestidura flotando en el viento.

Sara Chojllu

Esta es una leyenda del origen del maíz. "Sara Chojllu" significa "Mazorca de Maíz".

En tiempos pretéritos hubo dos "ayllus" (tribus, comunidades) en Qollasuyu: Chayanta y Charkas. Una vez al año estos dos "ayllus" solían encontrarse en una lucha llamada "tinku". Los Charkas luchaban con flechas y los Chayantas con hondas. Entre los de Chayanta hubo un joven llamado Wiru, y entre los Charkas una chica llamada Sara Chojllu, quienes se enamoraron y se casaron. Cuando llegó el día del "tinku", Wiru tenía que luchar contra el "ayllu" de su mujer. Para evitar estar ellos en dos bandas opuestas, Sara Chojllu decide ayudar a su marido pasándole piedras para su honda. Luego sucede una gran desgracia: varias flechas le encuentran a Sara Chojllu, matándola. Wiru y los de su "ayllu" la entierran en el mismo lugar donde cayó, y Wiru lloró sobre su sepultura toda la noche. Regada por sus lágrimas, brotó una hermosa planta; era Sara Chojllu en otra sustancia y se le pareció con su mazorca como un corazón espetado en la punta del tallo como una flecha. Y el jugo dentro del tallo son las lágrimas de Wiru.

Para

Esta leyenda del origen de la lluvia está tomada de una composición poética del incario, composición que perteneció al Padre Blas Valera que la tenía en un quipu y la que salvó el Inca Garcilazo de la Vega. "Para" significa "Lluvia".

Cuenta la leyenda que en tiempos pasados hubo una pastora, quien cada día iba a un río a traer agua para el uso doméstico de su familia. Allí solía bañarse en un remanso del río donde incluso hubo una cascada, y solía convertirse en una hermosísima Ñust’a (princesa incáica). Una tarde, mientras se bañaba en el río, se echó a reflexionar y le preguntó al río de dónde se originó. El río le contestó que él y el Sol iban a llevarle arriba a las nubes, que allí se encontraría con su hermano muerto, y que allí también se enteraría del origen del río. Y así le llevaron a la joven arriba a las nubes. Sus padres, parientes y amistades le buscaron por todas partes pero no pudieron encontrarle. Luego un día la joven en las nubes le apareció a su padre, el jefe del pueblo, y le explicó cómo hacía llegar la lluvia derramando agua de un cántaro o cuando su hermano lo rompía jugando. Así creía la gente antiguamente que llegaba la lluvia.

Inkawaqana

"Inkawaqana" significa "El lugar donde llora el Inca". Esta leyenda es una descripción de una roca donde parece haber un ojo que llora eternamente, que es el ojo de un jefe que estaba llevando oro para rescatar al Inca Atawallpa y se quedó llorando cuando supo que los españoles le habían matado. También en su cercanía se encuentran unos guanacos encantados que son los únicos a que se permite beber el agua del ojo que llora.

Tanga Tanga

Esta leyenda empieza con un escenario en que una fila de indios arreando llamas cargadas de oro se encamina hacia Cajamarca para rescatar al Inca Atawallpa. El jefe que conduce esta expedición se llama Tanga Tanga. Se encuentran en los cerros encima de Chuquisaca cuando les llega la noticia de que los españoles han matado al Inca. Consternados se encierran junto con su tesoro en una cueva que hay allí cerca, para siempre…

Cuando los españoles ya se habían establecido en Chuquisaca, un español joven se enamora de una india, pero amenaza con irse a Potosí en busca de plata para enriquecerse. La india le promete toda la plata que deseara y le lleva a la cueva de Tanga Tanga, haciéndole cubrirse los ojos para que no vea el camino. El español lleva tanto oro, plata y piedras preciosas que pueda, y una temporada los dos viven felices. Luego exige que vayan otra vez a la cueva. Esta vez el español derrama granos de maíz para poder regresar solo a la cueva. La india se da cuenta de la artimaña del español, y cuando están dentro de la cueva, se escapa y cierra la entrada de la cueva para que el español se quede con su tesoro y no salga jamás.

Telesita

El traductor de esta leyenda al quechua boliviano, Fernando Mena, me comunica la siguiente información sobre la india Telesita:

"Parece que en Santiago del Estero [la Telesita] es considerada como una santa y se hacen peregrinaciones al lugar donde murió. [Además de figurar en una canción argentina] también El Chaqueño Palavecino (un cantante excelente, actualmente muy a la moda en Bolivia) le hizo una canción. En el fondo es una historia triste: el asesinato de una pobre muchacha medio loquita completamente marginada por ser india." (Las palabras entre parenteses cuadradas son mías (R.B.).)

La traducción de esta leyenda es al quechua potosino.

La versión original en el quechua santigueño y su traducción al castellano se encuentran en http://tq.educ.ar/grp0134/frame.htm ("Literatura quichua santiagueña).

Wak’ayasqa Sipas

El título de esta leyenda originariamente en el quichua ecuatoriano significa "La muchacha convertida en "wak’a" (ídolo, dios de una localidad)". El contenido de la leyenda es el siguiente:

Un "wak’a" se lleva a una joven pastora a su casa en el fondo de un lago. Cuando sus padres dan una fiesta, le permite ir a visitarles. Va con un bebé habido con el "wak’a". Les advierte a sus padres que no le miren a su bebé y sale para traer agua. Su madre mira al bebé y ve una boa de oro. Cuando regresa la muchacha nota que su madre ha mirado y se fuga con su bebé volviendo al fondo del lago.

Cabe observar que este tipo de relato de una joven pastora llevada por un "wak’a" es muy típico en la tradición oral ecuatoriana. Hay también otra versión un poco distinta en que el "wak’a" se compadece de la joven y le permite volver permanentemente a la casa de sus padres, regalándole dos mazorcas de oro y dos de plata.



Guatavita Qoya

"Guatavita Qoya" significa "La reina de Guatavita" y el título original de esta leyenda colombiana es "La princesa de Guatavita". Esta leyenda trata de lo siguiente: Vivían antiguamente un monarca y su reina y tenían a una hija. Un día la reina se enamora de un guerrero de otra nación. Una vieja descubre su relación de amor y le avisa al monarca. El monarca prepara una fiesta para su esposa y le hace servir el corazón de su amante. Más tarde la reina se da cuenta de lo que le ha hecho comer su marido, y junto con su hija desaparecen dentro de las olas del lago de Guatavita (cerca de Bogotá), para aparecer como un espíritu delante de los lugareños que acudían a rezar allí. Se relata también que los lugareños solían echar enormes cantidades de oro al lago en honor al mismo.

Muchas gracias a Jorge Andrés Mier Gómez por obtener una copia de esta leyenda.

No hay comentarios:

Publicar un comentario