miércoles, 13 de enero de 2010

RELATOS HISTORICOS EN QUECHUA

MALAGÜERO

Inti Raymej iskay kaj p'unchaynin karqa Qosqo Tawantinsuyoj jatun llajtanpi. Tukuy Qosqoj jatun kanchasninpi ashqa runas Inti Raymi fiestata napaykusarqanku. Tukuypaj ñaupaqenpitaj sayasarqa jatun Inka Wayna Qhapaj, muyuyninpitaj tukuy Qosqo qhapaj runas, chanta Muyupampa suyuta atipaj kamachejkunaswan ima; kasallarqankutaj tukuy jatun Inkaj wilaqatasnin; paykunawan khuskataj Inkaspaj chullpasninku chaypi kasarqanku. Kusi Pataj chaupipitaj rikukorqa uj jatun ch'eqosqa rumismanta ruasqa altar, chay qayllanpitaj uj Intiman ch'allana juturi.

Chaypitaj tocajkunawan tusojkunawan wakichisqasña karqanku tocanankupaj tusunankupaj chay jatun p’unchaypi. Waranqa waranqa ima sumaj t’ikanchasqa p’achasninku ashqa qoriwan tukuy imaymana colorniyojwan kusita lliphipisarqa Inti k’anchaypi. Uj tuntunataj "t’ukum t’ukum, t’ukum t’ukum" ch’ajwaspa uj ch’inllapi uyarichikorqa, tocajkunawan tusojkunawan suyasajtinku atiyniyoj Intej takinta takinankupaj.

Paykunaj ñaupaqenkupitaj, patankupi, uj sumaj pichasqa cielo rikukorqa, ni mayqen phuyu karqachu; paykunataj rikuyta atinkuman karqa ima juch’uy qori q’enti p’isqotapis chay llimphu cielo patapi.

Chaypitaj, ujllamanta, tukuy rikorqanku aswan jatun kaj wilaqata, Inka Wayna Qhapajpaj ladonpi sayasqa, makinta chay cieloman oqharikusqanta, llakisqa uyayoj chayman qhawaspa. Chay llakisqanpitaj, Jatun Wilaqata Wayna Qhapajman nerqa:

"Inkay, Sapan Inkay, Tawantinsuyoj Tatan, ima qhenchatachari rikuni!"

Chaymantataj tukuy chaypi kasajkuna Jatun Wilaqataj rikuchisqanta qhawarqanku: Cielo patapi kasarqa uj jatun anka p’isqo; chay ankatataj qhatisarqanku ujnin aswan juch’uy "killichus" nisqas p’isqos ujnin wamankuna ima; ujmanta uj chay killichuswan wamankunawan ankaman usqháy phawaspa chhutararqanku, sapa chhutupi phurusninta orqhospa; ch’uchaliyasqa, yawaryasqa, ankaqa manaña wayrapi qhepakuyta atispa, ujllata Wayna Qhapajpaj ñaupaqenman urmarqa.

Chayta rikuytawan, tukuy chay runas chimpaykorqanku aswan allinta rikunankupaj; ajinataj uj kunkallamanta sinchí qhaparispa waqarqanku. Umphuj ankataj paykunaman qayllaykorqa, "yanapawaychej" nispajina; uj runastaj payman qayllarimuspa rikorqanku qarachawan onqosqa kasqanta, mana juch’uy phurusninniyoj, lijran kacharpasqapacha kallasqantataj. Yakuta ujyachejtinkupis, mikhunatapis qarajtinkupis, sumajta lulusajtinkupis, pisi p’unchaykunas pasajtin, wañuporqa.

Chhika phuteyqa tukuy qhawajkunata jap’ejtintaj, chay wata Inti Raymeqa q’ala phuti phutilla kasarqa, ni pitaj asiriyta aterqachu; mana kallpasniyoj sapa uj kasajtin, manaraj tukukunanpi tukukorqa chay Inti Raymeqa.

II

Chay kikin p’unchaypitaj, Inka Wayna Qhapaj amaut’asnintataj kukaqhawadoresnintataj Qhapaj wasinman wajyarqa. Ajinatataj Inkaqa kamacherqa paykunataqa sut’inta willanankuta ima niytachus munarqa chay ankaj wañusqan.

Chay tukuy amaut’asnintaj kukaqhawadoresnintaj nerqankutaj:

"Inkanchej, chay anka Tawantinsuyuwan nikun, wamankunataj enemigosninchejwan. Tawantinsuyu umphu kasan, ajinamantataj kay Inka Suyu tukukonqa jawa runas makisninkupi." nispa.

Inka Wayna Qhapajtaj, mana paykunaman chuch’ali rijch’arinanpaj, mana llakisqa uyayojjina uyarerqa, Chaymanta amaut’asnintawan kukaqhawadoresnintawan kacharparerqa.

III

Ashqa killas qhepatataj, Wayna Qhapaj Inka kasajtillanraj, chay Inti raymi malagüero qhepantataj, ujjina malagüerollataj rikukorqa paykunata astawan manchachispa.

Uj ch’isi, sumaj killa p’unchay kasajtin, killa kinsa kuti wasichasqa rikukorqa. Ujnin wasichaku yawar colorniyoj; ujnin kajtaj yanawan q’omerwan; ujnintajri ch’ejchi q’osñi colorniyojjina karqa.

Inka Wayna Qhapajri Inka Wasinpaj ukhunmanta chayta qhawarerqa. Chaymanta, ñaupajpijinalla, amaut’asnintawan kukaqhawadoresnintawan wajyachillarqataj. Payqa kay killa wasinchakuyninta imachus niyta munan Tawantinsuyupaj kay jamoj p’unchaykunaspi nispa yachayta munarqa.

Ujtawantaj chay amaut’aswan kukaqhawadoreswan Inka Wayna Qhapajpaj wasinman rerqanku, yachayninkuta Inkaj ñaupaqenpi rejsichiyta munaspa.

"Inkanchej," nerqanku "uj malagüero chayamuwanchej mayqenchus ñaupaj Inti Raymipi rikusqanchej chay kikintataj willawanchej: manchay ñak’ariykunas qayllamusan kay Tawantinsuyu k’acha kausayninta t’ejrananpaj."

"Willawaychej imachus niyta munan kay killaj wasichakusqasnenqa." nispa Jatun Wilaqata paykunata kamacherqa.

Ujnin kukaqhawadortaj alliyllawan Inka Wayna Qhapajman kuticherqa:

"Ay, Inkay! Chay puka wasichakoyqa Inkaspaj yawarninku; may chhika maqanakus wañuchinakus kanqa qanpaj kikin yawarmasisniyki ukhupi; jatun maqanakuspi Qosqoj Inka yawarniyoj wawasnin tukukonqanku; chay yana wasichakutaj niyta munan chajras llajtas pampachasqa tukunankuta; chay ch’ejchi q’osñi wasichakutaj niyta munan Tawantinsuyu pampachasqa rikhurinanta.

Inka Wayna Qhapajtaj, sonqon nanasqanta pakaspa, phiña maki kuyuywan amaut’asnintawan kukaqhawadoresnintawan "Ripuychej!" nerqa.

* * *

Pusaj wata qhepamantaj, españolesqa Tawantinsuyuman chayamorqanku.

Kay españoles manaraj chayamusajtinku, uj millay tinkunaku karqa Inka Waskar Atawallpa wauqenwan Tawantinsuyu nisqata tukuchispa.

Qhasamarkapi Atawallpaj wañusqanwan kay jatun Tawantinsuyu q’ala tukuyninman chayarqa.



VOCABULARIO



malagüero - malagüero (sinónimos: mala seña, oqho, qhencha)

Inti Raymi - el primer mes del año incáico que comienza el 22 de junio; gran fiesta de la cosecha en honor al dios Sol

Qosqo - Cuzco

Tawantinsuyu - el imperio incáico consistente en cuatro "suyus" o provincias

Wayna Qhapaj - undécimo Inca que reinó entre 1493 y 1525; le sucedieron los dos últimos Incas, Waskar y Atawallpa

Muyupampa - provincia en el noreste del actual Perú

suyu (quechua incáico) - país; provincia

wilaqata - sacerdote incaico (quechua incáico: umu)

Kusi Pata - uno de los principales plazas del Cuzco incáico; plaza donde el Inti Raymi se celebraba

ch’eqoy - labrar (de piedra)

tuntuna - tambór (sinón.: bombo)(quechua incáico: wankar)

Jatun Wilaqata - Sumo Sacerdote (quechua incáico: Willaj Umu)

anka - águila

killichu - un tipo de ave

waman - halcón (quechua incáico; se desconoce si es de uso actual)

chhutu - picotazo

ch’uchali - débil

wayra - aire

uj kunkallamanta - en unísono

umphu, umphuj - débil, debilitado; enfermizo

llijran kacharpasqa - con el ala colgante

luluy - mimar

tukukuna - fin

amaut’a - sabio incáico

kukaqhawador - sacerdote/adivino que lee la suerte en la coca (sinónimos: kukaqhawaj, kukawich’uj)

Qhapaj Wasi - palacio

Inka Wasi - palacio del Inca

killa p’unchay - noche de luna llena

wasichay, wasinchay - tener aureola(s) la luna

wasichaku, wasinchaku - aureola de la luna (sinónimo: chimpu)

wañuchinaku - masacre

maqanaku - pelea, lucha, batalla, guerra

pampachay - allanar, arrasar

tinkunaku - pelea, lucha, reyerta

Qhasamarka - lugar en el norte del Perú donde los españoles se encontraron con Atawallpa le aprisionaron y le ejecutaron



fuente: Alfredo Jaureguí Rosquellas – "De todos los tiempos (Crónicas de heroismo y de barbarie)." Sucre. 1938.

tejrarqa: Robert Beér.

yanaparqa: Delina Beér. 2004.



TUMBEZ-TUNUPA

I. Wayna Qhapaj pachasmanta

Wayna Qhapaj pachasmanta parlasunchej. Wayna Qhapaj Tupaj Yupanki Inkaj qhari wawan karqa. Tatan Tupaj Inka Yupankej pachanpi Almirante Cristobal Colon Arawakkunajwan Karibespajwan jallp’asninkuman chayamorqa, Caribej mama qhochanman. Tupaj Yupankej tiemponpi Almirante Cristobal Colon Caribe churusman chayarqa. Ajinamanta karqa: uj español, Alonso Sanchez sutiyoj, Cristobalpaj ñaupajninpi chayarqa chay Caribe churusman. Chay Alonsotaj chayamorqa juch’uy barcunpi Españamanta. Chantataj, Americamanta kutimpuspa, Madeira nisqa churuman chayarqa, chujchuwan onqosqa. Chantataj Cristobalpaj wasinpi chay chujchumanta wañuporqa, Cristobalpaj makisninman churaspa uj mapata. Ajinamantaqa Cristobal Colon yacharqa America kasqanmanta.

As unay pasan españoles kay Sudamericaman chayanankukama. Chaykama Indios Colombiapi Santa Marta orqomanta rikorqanku Almirante Colonpaj barcusninta pasasajta.

Qhepantataj, españoles Andagorawan Balboawan chayarqanku Río Bírukama; kay mayutaj tarikun Colombiaj Pacífico qhochaj ladonpi. Chaymanta, maypachachus Pedrerías, Gobernador de Panamá, Balboata descubridor del Mar Pacíficota wañucherqa, chay kikin 1526 watapi, kinsa españoles, Padre Luquewan, Almagrowan, Don Francisco Pizarrowan siminkú qonakorqanku khuskanku Birú sutiyoj America del Surta conquistanankupaj.

Wayna Qhapaj Inka kasajtin tiempospiraj, 1525 watapi, uj español, Alejo García sutiyoj, wayt’amorqa Brazil qhocha kantuman yakupi p’ultisqa barconmanta; chaymanta payqa, Waraní nacionwan tinkukuytawan, paykunaj umankuman tukorqa. Qhepanta paywan paykunawan khuska Inkallajta runaswan maqanakorqanku, chaymantataj Inkallajtata kanaykorqanku. Chay pasaytawan, Waranís payta wañucherqanku, nin. Kay kanaykusqa Inkallajtata Wayna Qhapaj watejmanta sayaricherqa, nerqanku. Ujtawantaj chay Waranís chay Inkallajtaman yaykorqanku, nillantaj.

Noqanchej yachanchej kay Wayna qhapajpaj tatanqa Tupaj Yupanki nisqaqa chay kamachinan pachapi payqa riyta yachasqanta Qhochapampata watukoj. Kaytaj karqa maypichus kay Inkaqa rerqa tukuy runasninwan Qollasuyu llajtata jap’ikapoj. Kay valleman chaymanta kutimuspa, jatuchej jallp’asta iskay yanapaj jatun runasninman qorqa.

Yachallanchejtaj Tupaj Yupanki Inkallajtata ruachisqanta. Ichá paypis, ichá wawan Wayna Qhapaj, ichapis Waskar, Qotapachipi tarikoj mikhuna jallch’ana trojesta ruacherqa.

II. Pizarrokuna chayanku Colombiaman.

1524 watapi, Wayna Qhapaj Inka kasajtin, Panamamanta Mar del Surman uj español carabela nisqa barco rerqa. Kay carabela barcoj capitannintaj Francisco Pizarro karqa. Kay carabelata pagarqa Francisco Pizarroj ujnin masin, Padre Luque. Kay carabelapitaj Francisco Pizarrowan soldadosninwan Biro mayoj llojsimunanta pasaytawanña, uj aswan ura kaj Colombiaj jallp’an cheqanman, Puerto Quemado sutichasqaman chayamorqanku. Kay cheqataj q’ala sach’a sach’alla, yaku qhochalla karqa. Chaypitaj tinkukorqanku uj Indioswan. Paykunataj españolesman willarqanku aswan ura lado jallp’aspi uj jatun llajta kasqanta, Tawantinsuyu sutiyoj, chanta kamachejninkutaj Inka Wayna Qhapaj kasqanta nerqanku, kay Inkataj mayjina qhapaj kasqanta.

Chay uj ladomantataj, Wayna Qhapajpaj chaskisnin willarqanku payman uj jawa runas Tawantinsuyuj kantunman chayamusqankuta, chayta yachaspataj pay onqosqa tukorqa gripe onqoy nisqawan; chay onqoytaj mana ñaupajta Sudamericapi rejsikorqachu. Chaymantataj Wayna Qhapaj wañuy patapi, 1525 watapi, uj mana allin mosqokusqanrayku kay palabrasta nerqa: "Kay ch’apu jawa runas noqayku Inkasta atipasqayku." nispa.

Pizarrokunataj, kunan ura ladopi uj Qhapaj llajta kasqanta mana iskaychakuyniyoj yachaspaña, Panama nisqa llajtaman kutimorqanku, aswan sumaj barconkuta wakichej, chanta aswan runasta pusanankupaj ima.

III. Pizarrokuna chayanku Ecuadorman.

Qhepan wata, 1525 watapi, mosojmanta wakichisqa carabela llojsimorqa Panamamanta, Birú sutichasqa Inka llajtata mask’aj. Chay barcojta capitannin Francisco Pizarro, piloton Bartolomé Ruíz; Pizarrojta ujnin masin, Almagro, rillarqataj. Kay kutita, Colombiaj Río San Juan sutichasqa cheqanpi sayarqanku. Chaypitaj Francisco Pizarro uj runasninwan qhepakorqa, "Qan aswan jaqayman qhawarej rillay." Bartolomé Ruíz pilotonta nispa.

Chaymanta mana Pizarroyoj carabelaqa rerqa Gallo sutichasqa churuman, chaymantataj chayamorqa Norte de Ecuadorpaj qhochaj kantunman.

Chaypi, qhocha kantuj qayllanninta rispa, rikorqanku uj jatun Chimú balsata, velayoj, ashqa runasniyoj. Kay balsa runastaj Chimú algodón p’achastawan mankastawan chhallasarqanku Chinchaysuyuj esmeraldasninpajwan qorinpajwan. Tinkukojtinkukamataj, Bartolomé Ruíz tapurerqa paykunata: "Maymanta kankichej?" nispa. "Tumbez sutiyoj llajtamanta kayku." nispa kutichillarqankutaj. Chaymanta willallarqankutaj Wayna Qhapaj wañupusqanta.

Ajina, kay willaykunasta apaspa, kutimorqanku Río de San Juanman, maypichus Francisco Pizarro paykunata suyasarqa. Rikusqankutawan yachasqankutawan willajtinkukamataj, tukuyninku carabela barcuman yaykorqanku, chanta Gallo nisqa churuman ujtawan rerqanku, imaraykuchus San Juan nisqa mayupi ni ima mikhunankupaj karqachu.

Chaymantataj, chay Gallo nisqa churupi Francisco Pizarro runasninman nerqa: "Carabela Panamaman kutimunan tian aswan mikhunasta apamoj. Piskunataj qankunamanta noqawan qhepakunkichej Carabela kutimunankama?" nispa. Chaymanta qhocha kantu t’iu pampapi ruarqa uj rayata. "Pichus munan, noqawan khuska aswan ura ladoman riyta, qhapajman tukunanpaj, kay ladopi sayay!" ajinata runasninta nerqa. Chayta nejtintaj, chunka kinsayoj runasnin ajllarqanku Birúman riyta. Paykunaj ukhunkupi karqanku: Juan Ruíz, Nicolás de Ribera, Cristobál de Peralta, Domingo de Soria, Francisco de Cuéllar, Alonso Briceño, Martín de Paz, Juan de la Torre, Pedro de Candia.

Ajinamantataj kay runas Francisco Pizarrowan khuska qhepakorqanku Gallo churupi, Carabela Panamamanta kutimunankama. Uj killasmantataj chay carabelapi Bartolomé Ruiz chayamorqa runasninwan aswan mikhunasta apamuspa.

IV. Pizarrokuna chayanku Tumbezman

Gallo churumantataj Pizarrokunaj carabelanku chayarqa Tumbezman.

Kunan uj chhikanta chay Tumbezmanta parlasunchej: Españoles chayamojtinku, Tumbez llajta nisqataj Tawantinsuyupi karqa. Ñaupajtataj Chimú nisqa llajtajta karqa. Kay Chimú llajtataj jatun karqa, casi kikin Inkaspata Tawantinsuyu chhikallantaj, mojosnin Tumbezmanta Paramonqa nisqa cheqakama. Kay Paramonqa nisqa cheqataj Limaj pata ladonpi tarikorqa. Paramonqapitaj karqa uj jatun pukara; Callejón de Huayllas nisqa cheqanejpitaj Chimúsqa ruallarqankutaj uj manchay jatun perqata; kay perqataj manchay karuman chayarqa, casi Pacífico qhochamantapacha Andes orqoskama. Ajinamanta Chimúsqa jark’akúy yacharqanku tukuy sajra runasmanta.

Kay Chimúspatataj kaporqa paykunaj parlayninku. Kay parlayninku sutikorqa Mochica. Uj jatun kamachejninku karqa: Naymlap sutiyoj, nillankutaj.

Kunan kay Chimú llajtata jap’ikaporqa Tupaj Yupanki 1470 watapi. Chaymantapachataj kay Chimú suyoqa Tawantinsuyoj jallp’anman tukorqa. Chaymantapachataj Inkas kurakasninkuta churarqanku, Qheshwa parlayninkuta Chimúsman yachacherqanku, Inti much’ana wasistawan Killa much’ana wasistawan ruachillarqankutaj. Ajina karqa Tumbezpi españoles chayamojtinku, maypachachus Wayna Qhapajpaj wawan, Waskar, Inka karqa.

Kunantaj, Tumbez runas playamanta Pizarrokunajta carabelankuta chayamusajta rikuytawan canoasta kachamorqanku paykunawan tinkukoj. Aswan jatun kaj canoapi qayllamorqa Carabelaman Tumbezpaj kurakan. Españoles "Kay carabelaykuman wasarimuy." nejtinku, Tumbezpaj kurakan wasarimorqa. Carabelapi Francisco Pizarro payta nerqa paykuna Rey de España sutinpi jamusqankuta. Chanta "Intej Wawasnin kankichej?" nispa kurakaqa paykunata tapurerqa. Francisco Pizarrotaj kuticherqa "Karumanta jamuyku." nispa. Chaymanta kurakaman qorqa uj t’inkasta. Kurakataj "Watarikuway Tumbezpi." nispa nerqa. Chayta uyariytawantaj, Francisco Pizarro kacharqa uj runanta, Pedro de Candia sutiyojta, Tumbezman.

Pedro de Candia mana españolchu karqa, sino griego. Isla de Candiamanta, Grecia llajtapi. Chay Isla de Candia nisqa llajtanmanta rerqa Españaman. Kay runataj karqa pirata ñaupajta. Paytaj jatunkaray sayasqa runa karqa. Kay runatataj Francisco Pizarro kacharqa Tumbezman.

Sapallan rerqa Pedro de Candia Tumbezmanqa, armaduranwan p’achallisqa, mosquetata nisqa fusilta aparisqa. Tumbez runas manchay t’ukuspa qhawarqanku kay runaj armaduranta, fusilnintaj baleajtintaj, mancharicherqa. Ajinata purejtintaj, Tumbez runasqa uj tigreta kachamorqanku uj wasimanta, "Kaywan wañuchisunchej!" nispa. Tigretaj phinkispa Pedro de Candiata wañuchiyta munarqa, armadurantaj jark’arqa. Pedro de Candiataj fusilninwan balasta kachachimuytawan tigreta ayqericherqa. Chaywanqa, Tumbez runas wasisninkumanta llojsimuspa napaykorqanku, fusilninmanta manchay simí kichariyllata t’ukuspa.

Chaymantataj Tumbez runas payman mikhunata qorqanku. Chay qhepanta rikucherqanku Tumbez llajtata: Inkaspata Ajlla Wasinkuta, maypichus karqanku ashqa warmis uj conventopijina Inkapajwan Intipajwan jallch’asqas; Inti much’ana wasitawan Killa much’ana wasitawan rikuchillarqankutaj. Inti much’ana wasipi warmis tiarqa Tata Intipaj jallch’asqas, Virgenes del Sol sutisqas. Wakin templospaj perqasnin qorimanta ruasqas. Chaymanta t’inkasta qojtinku, Pedro de Candia fusilninta lliphipayasajta paykunaman rikucherqa.

Qhepantataj, callesninta ujtawan purejtin, uj tumbesino yoqalla qayllamuytawan "Pusakuway." nerqa. Nejtintaj, Pedro de Candia pusamorqa chay yoqallata carabelaman. Chaypitaj Francisco Pizarro payta Felipillota suticharqa. Qhepantataj Panamapi Padre Pedro Luque payman castellano parlayta yachacherqa. Chaymanta kay Felipillo sutiyoj Pizarrokunata qheshwa parlayta entiendicherqa castellano parlaywan.

Tumbezta watukuytawantaj, carabelapi kutimorqanku Panamaman. Chaymantataj Francisco Pizarrowan Pedro de Candiawan rerqanku Españaman. Chaypitaj Rey Carlos V lincenciata qorqa paykunaman Birú nisqa llajtata jap’ikapunankupaj.

V. Pizarrokuna kutimunku Tumbezman

Wayna Qhapaj yacharqa españoles Ecuadorman chayamusqankuta, manataj yacharqachu Tumbezman jamusqankuta, wañusqaña kasqanrayku. Wañuy patapi Tawantinsuyuta iskaymanta t’aqarqa: Ecuador nisqa jallp’asta Chinchaysuyu sutiyojta Atawallpa qhari wawanman qorqa, ujnin jallp’astatataj – norte del Perutawan, Cuzcotawan, Qollasuyutawan – Waskar wawanman qorqa. Waskartataj manaraj wañuspa nerqa kamachinanta Tawantinsuyu llajtata. Manataj kusisqachu karqa Atawallpa kaywanqa. Uj pisi watas Wayna Qhapajpaj wañupusqanmantataj, Atawallpa Ecuador runasninwan khuska jatun maqanakupi Waskarta atiparqa. Tumipampapitaj manchayta ñak’arichispa wañucherqa Waskarpaj runasninta, warmisnintinta wawasnintinta, yawar qhochallata saqespa, nin. Waskartataj jap’ichiytawan, Cuzcopi wisq’acherqa, q’ala warmisnintintawan ayllu masisnintintawan wañuchicherqa, nillantaj.

Tumbez runasqa Waskarta Inkankupaj rejserqanku. Españoles Tumbezta watukojtinkutaj, Waskar Inka karqa, Atawallpataj uj jatun kurakajinalla Ecuadorpi. Francisco Pizarrowan Pedro de Candiawan Españaman rejtinkukama, Atawallpaj runasninwan Waskarpaj runasninwan maqanakuta qallarerqanku. Atawallpa atipaytawan tukuy Tumbezpi kaj qorita qhechorqa Tumbez runasmantaqa; maymanchus apakapusqanta mana yachanchejchu. Kayjinata Atawallpa Tumbez runasta ñak’aricherqa.

Kay pachapitaj, 1531 watapi kasajtin, Pizarrokuna kinsa jatuchej carabelasta, ashqa caballostawan fusilestawan wakichiytawan, pachaj chunka iskayniyoj runasta tantaytawan, - paykuna ukhupitaj uj tata cura kallarqataj - Tumbezman kutimullarqankutaj. Mana qori kasqañachu much’ana wasispaj perqasninpi, Tumbez runastaj mancharispa tukuy tarikoj qorita pakarqanku kay Pizarrokuna runasmanta. Paykuna maqanakullarqankutaj kay Pizarrokunawan.

Tumbezmantataj Pizarrokunaqa Qhasamarkaman wasarerqanku Atawallpawan tinkoj. Chaypitaj Atawallpaman mana allinkunasta ruarqanku, mana palabrankuta jallch’aspa. Payta jap’iytawan, sojta killas pasaytawan, wañucherqanku. Chaywanqa Pizarrokuna mosoj kaj Inkasmanjina tukorqanku.

VI. Pedro de Candiaj qhepan kausayninmanta

Kunan Pedro de Candiaj qhepan kausayninmanta parlasunchej.

Chay conquista nisqa pachapi, kay griegoqa rerqa wakin Pizarrokunawan khuska Qhasamarkaman. Noqanchejtaj mana yachanchejchu sichus pay munarqa kay españoles Atawallpata wañuchinankuta.

Aswan watas pasaytawan, Francisco Pizarroj runasninwan Almagroj runasninwan maqanakuyta qallarerqanku, imaraykuchus Almagro, Pizarroj masin, yuyarqa uj chhika pisillata payman qosqankuta. Uj jatun maqanakupitaj Pizarrokuna Almagrota wañucherqanku. Almagrojtaj uj Inka ñust’amanta uj qhari wawan karqa; tatanpajjina Almagro sutiyojllataj; tatan wañupojtintaj, wawan, Manku Qhapaj Inkapaj uj wauqenwan khuskachakuytawan, maqanakuyta ruallarqankutaj Pizarrokunawan.

Kay Pedro de Candiataj Almagrokunawan tantaykukuspa maqanakorqanku Pizarrokunawan. Kay Pedro de Candiaqa sumajta yacharqa fierospi llank’ayta, ajinatataj Chukichakapi Almagroj soldadosninpaj q’ala monterasninkuta qolqemanta ruarqa. Uj tinkunakupitaj kay Pizarrokunawan pay kamacherqa runasninta pata wayrallata fusilesninkuta t’ojyachinankuta. Chay tinkunakupitaj Pizarrokuna Almagrokunataqa atiparqanku; Almagrojta wawantataj wañucherqanku.

Chaymanta manaña astawan Pedro de Candiamanta uyarinchejchu.



VOCABULARIO

pacha - tiempo, época; mundo

Tumbez-Tunupa - el título de esta narración histórica refiere a Pedro de Candia, quien se hizo famoso por su parecer fulminante ante los tumbesinos y era como Tunupa un solitario viajante de los Andes

Wayna Qhapaj - undécimo Inca que reinó entre 1493 y 1525; le sucedieron los dos últimos Incas, Waskar y Atawallpa

Tupaj Yupanki - décimo Inca que reinó entre 1471 y 1493

Arawak - antiguamente una nación del Caribe

Karib - antiguamente una nación del Caribe

mama qhocha - mar

qhocha - lago; mar, océano

churu - isla

chujchu - fiebre; malaria

siminkuta qonakuy - comprometerse

wayt’ay - nadar

qhocha kantu - costa

yakupi p’ultikuy - hundirse

uma - cabeza; jefe (sinónimo: kamachej)

kanaykuy - incendiar

sayarichiy - (re-)construir

kamachina pacha - reinado

maypichus - donde; cuando

jap’ikapuy - conquistar

jatun runa - prominente como gobernador o general

troje - depósito de comidas

ura lado - sud

cheqa - lugar

yaku qhochalla - traduce "pántano"

kamachej - jefe (sinónimo: uma)

Tawantinsuyu - el reino de los Inkas

kuraj uma kamachej - jefe supremo

chaski - corredor y mensajero incáico

ch’apu - barbudo; con un pelaje grueso

jawa runa - extranjero

Birú - nombre con el cual los españoles primero conocieron el territorio que corresponde al Tawantinsuyu

chhallay - cambiar, troquear

Tumbez - una ciudad en la costa norte del Perú

qhocha kantu t’iu pampa - playa del mar

pata lado - norte

perqa - pared; aquí: muro

sajra runa - traduce "enemigo"

suyu - provincia, departamento; país

kuraka - gobernador incáico; jefe de una comunidad indígena

much’ana wasi - templo

Waskar - sucedió como Inca a su padre Wayna Qhapaj; reinó entre 1525 y 1532

t’inka - regalo, obsequio

jatunkaray - alto (de personas)

baleay - disparar; matar con fusil

manchay t’ukuspa - amaravillado; muy sorprendido

napaykuy - saludar

simí kichariyllata - bocaabierta

Ajlla Wasi - convento de Vírgenes del Sol

lliphipayay - fulgurar

licenciata qoy - (cast.) dar permiso

iskaymanta t’aqay - dividir en dos

Atawallpa - hijo de Wayna Qhapaj y una esposa secundaria, declaró la guerra e hizo matar a Waskar, el Inca legítimo; reinó como Inca entre 1532 y 1533

maqanaku - pelea; guerra

ayllu masi - pariente (sinónimo: ayllu)

-wan khuskachakuy - unirse con (sinónimo: -wan tantakuy, -wan ujllachakuy)

fierospi llank’ay - trabajo como herrero

Chukichaka - Chuquisaca

montera - casco indígeno de cuero; casco

tinkunaku - batalla

pata wayrallata - al aire

t’ojyachiy - hacer explotar; disparar



qelqarqa: Robert Beér.

yanaparqa: Delina Beér. 2004.




Malagüero

Este relato histórico tiene lugar en el Cuzco de los Incas durante el reinado del Inca Wayna Qhapaj. Es la temporada del "Inti Raymi", una espléndida fiesta celebrada en honor al dios Sol. Todos los ciudadanos del Cuzco están reunidos en la plaza de Kusi Pata cuando aparece un mal agüero: una águila, perseguida por otros pájaros menores, cae a los pies del Inca. Unos meses después, se presenta otro mal agüero: tres aureolas aparecen alrededor de la luna. Los sabios y miradores de la coca interpretan estos sucesos como signos del venidero ocaso del Imperio de los Incas. Efectivamente, ocho años después, llegan los españoles y aniquilan el Imperio.

Tumbez-Tunupa

"Tumbez-Tunupa" es un relato histórico y una tentativa de reunir las tradiciones occidentales y la histórica-andina en el momento fulcro que es la llegada de los conquistadores a las costas del Tawantinsuyu. Tuupa es el nombre de un dios andino quien, como una especie de Cristo, es representado caminando de la costa norteña a los Andes del Sur predigando en el camino. La comparación se aplica a la figura de Pedro de Candia, quien llegó en la costa norteña del Perú en Tumbez y más tarde vivió y murió en Chuquisaca (Sucre), Bolivia, aunque era soldado y no predigador.

El primer capítulo narra unos sucesos en el reinado del Inca Wayna Qhapaj; es cuando los Incas empezaban a tener indicios de la presencia española.

El segundo capítulo habla de la llegada de un barco español a la costa de Ecuador.

El tercer capítulo narra el siguiente viaje de este grupo de españoles con el Capitán Francisco Pizarro y el piloto Bartolomé Ruíz, en el que Bartolomé Ruíz aborda una balsa chimú proveniente del Imperio de los Incas y en el que Francisco Pizarro dibuja la célebre línea sobre la arena en la Isla de Gallo.

El cuarto capítulo acarrea la llegada de una más ambiciosa expedición de los españoles que decidieron acompañar a Pizarro y de refuerzos de Panamá, en la que fondean en el mar enfrente de Tumbez, y en la que el lector, después de conocer al principal protagonista de este relato, al griego Pedro de Candia, lee de sus aventuras en la ciudad de Tumbez. Aquí se presenta también al futuro pérfide tumbesino Felipillo.

El quinto capítulo relata la guerra civil entre Waskar y Atawallpa que interviene después del primer contacto entre los españoles y los ciudadinos tumbesinos, y luego la llegada de la expedición definitive de Pizarro, y consiguiente muerte de Atawallpa.

El sexto capítulo se centra en la vida posterior de Pedro de Candia en el Sur-Ande y Chuquisaca, y en su participación en las guerras civiles entre Pizarristas y Almagristas.

No hay comentarios:

Publicar un comentario